Mühazirə kursu а з я р бай ж ан р е с публика

Giroskopik effekt. Tutaq ki, giroskop simmetriya oxu ətrafında ^→ bucaq sürətilə fırlanır.



Şəkil 7.4
Giroskop simmetrik cisim olduğundan onun impuls momenti fırlanma oxu istiqamətində olur. Fərz edək ki,

və

F₁

F₂
giroskopun oxuna şəkil 7.4-də göstərildiyi istiqamətdə ^{→ →}
cüt qüvvələri təsir edir. Bu qüvvələr giroskopun oxunu 3 oxu ətrafında fırlatmağa çalışır. Lakin giroskopun oxu gözlədiyimiz kimi 3 oxu ətrafında deyil, həmin oxa və giroskopun öz oxuna perpendikulyar olan 2 oxu ətrafında dönür. Bu hadisə giroskopik effekt adlanır. Giroskopik effekt impuls
momentinin dəyişməsinin xarici qüvvələrin momentinin impulsuna bərabər olması qanunu ilə izah olunur.
→ →

→
dL  Mdt .
Şəkildən görünür ki, cüt qüvvələrin momenti M
yönəlmişdir. Onda impuls momentinin dəyişməsi

sola doğru

dL
^→ də sola

yönələcəkdir və dt müddətindən sonra giroskopun impuls

L
momenti vektoru dönəcəkdir.
^→ olacaqdır, yəni giroskopun 2 oxu ətrafında

8. 
   Giroskopik qüvvə. Yuxarıda gördük ki, xarici qüvvənin təsirilə giroskopun fırlanma oxu dönür. Fırlanma oxu dayaqlara bərkidilərsə, ox dayaqlara təsir edəcəkdir. Bu təsir qüvvəsi giroskopik qüvvə adlanır (bu qüvvə Koriolis qüvvəsidir). Mühərriklərin rotoru giroskopdur. Məsələn, gəmi dalğaya düşdikdə rotorun oxuna qüvvə təsir edir, nəticədə giroskopik qüvvə meydana çıxır və ox olduğu dayağa təsir göstərir. Bu qüvvə çox böyük qiymət ala bilər.
   

Şəkil 7.5

Dəyirman daşı misalında giroskopik qüvvəni hesablayaq (şəkil 7.5). Tutaq ki, radiusu R olan D dəyirman daşı l oxu ətrafında fırlanır, l oxu isə saquli O oxu ətrafında fırlanır. Daş

O və l oxları ətrafında ₁ və ₂
bucaq sürətləri ilə fırlandığı

üçün uyğun olaraq ^→  ^→ J və ^→  ^→ J impuls momentlərinə
^L1 1 ^L2 2

L₁
malik olacaq. ^→ vektoru bütün hərəkət müddətində sabit qalır,

L₂
^→ vektoru isə qiyməti sabit qalsa da istiqamətcə dəyişir. Onun



L₂
vəziyyəti dt müddətindən sonra d qədər döndüyü üçün ^→
90

olacaqdır. Onun dönməsinə səbəb olan qüvvə momenti
M  F𝑙 ,

dL  F𝑙dt və şəkildən dL  L₂ d olduğundan
_{F } dL _ L₂ d
𝑙dt 𝑙dt

olar. Digər tərəfdən
d _{ }
olarsa, daşın təmiz diyirlənmə

şərtindən, yəni

dt
 𝑙   R
1
düsturundan
^d    
^R alınar. Bu

2
^{1 2} dt ¹ 𝑙

düsturu və
yazsaq
L₂  J₂
 ¹ mR²
₂ 2
olduğunu F-in ifadəsində yerinə

m²  R³ _{F } 2
2𝑙²
(7.14)

olduğunu alarıq. Bu ifadə giroskopik qüvvə olub, dəyirman daşının diyirləndiyi zaman səthə təsir qüvvəsidir. Bu qüvvənin təsirilə daş dəni üyüdür.

9. 
   Giroskopik kompas. Tutaq ki, kardon asqısında olan giroskop Yerin səthində yerləşmişdir. Onun oxuna mərkəzdənqaçma ətalət qüvvəsi təsir edir. Bu qüvvənin təsirilə giroskopun oxu o vaxta qədər dönür ki, təsir edən qüvvənin momenti sıfra bərabər olsun. Bu isə o deməkdir ki, giroskopun oxu meridian boyunca yönəlsin və Yerin qütbunu göstərsin. Belə giroskop giroskopik kompas adlanır. Girokompas maqnit kompasından fərqli olaraq Yerin maqnit qütbünü yox, bilavasitə coğrafi qütbünü göstərir.
   

Böyük kütləli yüksək sürətlə fırlanan giroskoplar fəzada fırlanma oxunun istiqamətini həmişə saxlayırlar. Qısa müddətli qüvvələr onların oxunun vəziyyətini dəyişə bilmirlər. Giroskopların fırlanma oxlarının sabit qalması xassəsinə görə onlardan platformaların, cihazların yerləşdiyi müstəvilərin stabil qalması üçün istifadə edilir.