Mühazirə kursu а з я р бай ж ан р е с публика

dəyişməz qalır. Bu üç həddin cəmi bütün en kəsikləri üçün sabit olduğundan ümumi halda onu aşağıdakı kimi yazmaq olar:

 
²
gh  P
 const
. (9.4)

2
Bu ifadə Bernulli düsturu adlanır və stasionar ideal maye axınında enerji sıxlığının saxlanma qanununu ifadə edir. Bu ifadə praktikada geniş tətbiq olunur və mayenin təzyiqini

ölçmək üçün ondan istifadə edilir. Bu düstura daxil olan
² _-
2

dinamik, gh -hidrostatik, P - isə statik təzyiq adlanır.

4. 
   Bernulli düsturundan çıxan nəticələr: Borunun iki en kəsiyi üçün yazılmış (9.3) düsturundan istifadə edərək ondan çıxan bəzi nəticələri araşdıraq.
   

1. 
   Tutaq ki, cərəyan borusu üfüqi yerləşmişdir (şəkil 9.3), yəni
   

h₁=h₂-dir. Onda (9.3) ifadəsini aşağıdakı şəkildə yazmaq olar:

² _ ² _{ }
(9.5)

1 2
2 2
P₂ P₁

Buradan görünür ki, axının sürəti böyük olan yerdə (sol tərəf müsbətdir) statik təzyiq kiçik olur, yəni sağ tərəfin də müsbət olması üçün P₂P₁ olmalıdır.


Şəkil 9.3

Bu nəticəni təcrübədə yoxlamaq üçün cərəyan borusunun en kəsiyinin müxtəlif olan yerlərinə şaquli borular salırlar (bu

borular Pito boruları adlanır). Təcrübə göstərir ki, cərəyan borusunun en kəsiyi böyük olan yerinə salınmış Pito borusunda mayenin səviyyəsi yuxarı olur. Pito borusunda qalxan maye sütunu cərəyan borusunun daxilindəki statik təzyiqi göstərir. Deməli, cərəyan borusunun en kəsiyi böyük olan yerdə statik təzyiq böyük olur. Borunun genişlənən yerində statik təzyiqin artmasını impulsun dəyişməsi ilə izah etmək olar. Borunun en kəsiyi dəyişdikdə axının sürəti və impulsu dəyişir. İmpulsu dəyişdirən qüvvə səthə perpendikulyar olub mayenin daxilinə yönəlir. Bu qüvvələrin istiqaməti şəkil 9.4-də göstərilmişdir. Göründüyü kimi, bu qüvvələr cərəyan borusunun genişlənən istiqamətində yönəlirlər və ona görə də en kəsiyi böyük olan yerdə statik təzyiqi artırırlar.

2. 
   Cərəyan borusu üfüqi yerləşmişdir və onun bütün nöqtələrində en kəsiyi eynidir (şəkil 9.5).
   

Şəkil 9.4 Şəkil 9.5

Cərəyan borusuna şəkildə göstərildiyi kimi iki Pito borusu salaq. İkinci boruda mayenin səviyyəsi birinci borudakı mayenin səviyyəsindən yuxarıda olur. Birinci borunun axın daxilində olan ucunda mayenin sürəti axının sürətinə bərabərdir (₁=) və ona görə də həmin Pito borusunda maye sütununun hündürlüyü statik təzyiqə bərabər olacaqdır. İkinci Pito borusunun axında olan ucunda mayenin sürəti sıfra bərabərdir (₂=0). Deyilənləri (9.5) düstüründa nəzərə alsaq

104

P₂  P_1
 ²
2
və ya
P₂  P_1
 ²
2

olar. Buradan görünür ki, ikinci boruda maye sütununun hündürlüyü statik və dinamik təzyiqlərin cəmini göstərir. Borulardakı maye sütunlarının fərqini təcrübədən təyin edərək onların fərqi ilə ifadə olunan dinamik təzyiq hesablanır. Dinamik təzyiqi və mayenin sıxlığını bilərək cərəyan borusunda mayenin axma sürətini tapırlar. Borudan axan mayenin miqdarını ölçən maye sayğacının iş prinsipi yuxarıda deyilənlərə–dinamik təzyiqin ölçülməsinə- əsaslanmışdır.

2. 
   Tutaq ki, cərəyan borusu, en kəsikləri bir-birindən kəskin fərqlənən, ardıcıl birləşdirilmiş iki borudan ibarət olub, şaquli yerləşdirilmişdir (şəkil 9.6). Borunun üst və alt hissələrinə eyni atmosfer təzyiqi təsir göstərir və ona görə də P₁=P₂ yazmaq olar.
   

Şəkil 9.6

Bu şərti (9.3) düsturunda nəzərə alsaq

1 _

g(h  h )  ²
² _
²

₂ 1 2 ₂
olar. S₁ kəsiyi S₂-dən çox-çox böyük olduğundan (9.1) düsturuna görə ₁ ₂ olur. Bu halda ₁=0 və h₁-h₂=h yazmaq olar. Burada h geniş borudakı mayenin hündürlüyüdür. Bu şərtləri nəzərə alsaq, axırıncı düsturdan mayenin ikinci borudan axma sürəti üçün aşağıdakı düstur alınar:

 
Bu h hündürlükdən sərbəst düşən cismin aldığı sürətdir.
Bu nəticələrdən borularda qaz və mayelərin, damarlarda qanın hərəkət dinamikasını öyrənmək üçün istifadə edilir.

4.