Mühazirə mətnləri (2020-2021) I mövzu. Pedaqogikanın ümumi məsələləri. Pedaqoji anlayışlara yeni yanaşmalara

Şəxsiyyət formalaşmasının sosial tərəfi. Beləliklə, bioloji amillər şəxsiyyət inkişafının təməlini qoyur, lakin insanın sosiallaşması da eyni dərəcədə vacib rol oynayır. Şəxsiyyət ardıcıl və mərhələli şəkildə formalaşır və bu mərhələlər hamımızda müəyyən bir oxşarlığa malikdir. Bir insanın uşaqlıq dövründə aldığı tərbiyə, onun dünyagörüşünə təsir göstərir. Bir hissəsi olduğu cəmiyyətin şəxsiyyətinə təsirini qiymətləndirməmək olmaz. Bir insanın cəmiyyət sisteminə qoşulmasını göstərən bir termin var - sosiallaşma.
Sosiallaşma cəmiyyətə girişdir, buna görə də müddəti üçün bir çərçivəyə malikdir. Şəxsiyyətin ictimailəşməsi həyatın ilk illərindən başlayır, o zaman insan norma vəəmrlərə yiyələnir, ətrafdakı insanların rollarını ayırmağa başlayır: valideynlər, nənələr, tərbiyəçilər, kənar insanlar. Sosiallaşmanın başlanğıcında atılan mühüm addım fərdin cəmiyyətdəki rolunu qəbul etməsidir. Bunlar ilk sözlərdir: "Mən bir qızam", "Mən bir qızım", "Birinci sinif şagirdiyəm", "Mən uşaqam". Gələcəkdə bir insan dünyaya münasibətini bir peşə, həyat tərzi ilə təyin etməlidir. Yeniyetmələrin şəxsiyyəti üçün vacib addım sosiallaşma gələcək bir peşənin seçimi, gənc və yetkin insanlar üçün isə öz ailələrinin yaradılmasıdır.Sosiallaşma, bir insanın dünyaya münasibətinin formalaşmasını tamamladıqda və onun içindəki öz rolunu dərk etdikdə dayanır. Əslində fərdin ictimailəşməsi həyat boyu davam edir, ancaq əsas mərhələləri vaxtında tamamlanmalıdır. Valideynlər, müəllimlər və tərbiyəçilər bir uşağın və ya yeniyetmənin tərbiyəsində bəzi məqamları əldən verərlərsə, o zaman gənc şəxs sosiallaşmada çətinlik çəkə bilər. Məsələn, kiminlə birlikdə olduğu insanlar məktəbəqədər yaş cinsi təhsil hətta ibtidai səviyyədə həyata keçirilməyib, cinsi oriyentasiyasını, psixoloji cinsini təyin etməkdə çətinlik çəkir.
Xülasə edərək deyə bilərik ki, şəxsiyyətin inkişafı və formalaşması üçün başlanğıc bazası uşağın ilk davranış qaydalarını, cəmiyyətlə ünsiyyət normalarını dərk etdiyi ailədir. Sonra estafet uşaq bağçalarına, məktəblərə, universitetlərə keçir. Bölmələr və dərnəklər, maraq qrupları, məşqləri olan dərslər böyük əhəmiyyətə malikdir. Böyüyən, özünü bir yetkin kimi qəbul edən bir insan, həyat yoldaşı, valideynlər, mütəxəssislər rolu da daxil olmaqla yeni rollar öyrənir. Bu mənada şəxsiyyətə yalnız tərbiyə və ünsiyyət mühiti deyil, həm də vasitələr təsir göstərir kütləvi informasiya vasitələri, İnternet, ictimai rəy, mədəniyyət, siyasi vəziyyətölkədə və bir çox digər sosial amillər.


4.Şəxsiyyətin sosiallaşdırılmasında yaş dövrlərinin nəzərə alınması
İnsan öz inkişafında müxtəlif yaş dövrlərindən keçir və hər bir şəxsiyyətin inkişafına müəyyən təsir göstərir. Pedaqogika tarixində insanın yaş dövrləri ilə bağlı müxtəlif mülahizələr irəli sürülmüşdür (Aristotel, N.Gəncəvi, Y.A.Komenski, C.C.Russo və b.). Məsələn, Y.A.Komenski dörd fəslə müvafiq olaraq insan həyatını dörd dövrə bölmüşdü: həyatın bahar dövrü (uşaqlıq), yay dövrü (gənclik), payız dövrü (orta yaş), qış dövrü (qocalıq). C.C.Russo uşaq və gənclik illərini dörd yaş dövrünə bölmüş və hər dövr üçün səciyyəvi tərbiyə sahəsini göstərmişdir: I - fiziki inkişaf dövrü (0-2 yaş); II - hisslərin inkişafı dövrü (2-12 yaş); III - zehni inkişaf dövrü (12-15 yaş); IV - əxlaqi inkişaf dövrü (15-18 yaş).
Yaş dövrlərinin göstərilən bölgüləri elmi bölgü hesab edilə bilməz. Hazırda pedaqoji, psixoloji və herontoloji baxımdan insanın aşağıdakı yaş dövrləri müəyyən edilmişdir: çağalıq və körpəlik dövrü (0-3 yaş); məktəbəqədər dövr (3-6 yaş); kiçik məktəbli dövrü (6-10 yaş); yeniyetməlik dövrü (10-15 yaş); gənclik dövrü (15-30 yaş); yetkinlik dövrü (30-60 yaş); ahıllıq dövrü (60-75 yaş); qocalıq dövrü (75-90 yaş); uzunömürlülük dövrü (90-150 yaş).
Hər yaş dövrü özünə məxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Tərbiyəçi bu xüsusiyyətlərdən çıxış edərək şəxsiyyətin formalaşmasını düzgün istiqamətləndirə bilər.