Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

•
 
Bank tərəfindən yığılan likvidlik (nağd pullar, yüksək ödənıə qabiliyyətinə malik qiymətli 
kağızlar) 
•
 
Bank tərəfmdən alman dəqiq desək, yenidən əldə olunan likvid- lik, (cəlb olunan banklararası 
kreditlər, bank veksellərinin, depozit və əmanət sertifikatlarımn buraxılışı) fərqləndirirlər. 
Bankm likvidliyinin təmin olunması (öhdəliklərin vaxtlı-vaxtmda və itkisiz yerinə yetirilməsi) bank 
fəaliyyətinin keyfıyyətini və xaricimühitin vəziyyətini təyin edən daxili və xarici amillərirı çoxluğu ilə 
şərt- ləşdirilir.
 
Daxili amillərə aşağıdakılar aid edilir:
 
•
 
bank aktivlərinin keyfıyyəti, 
•
 
cəlb olunan vəsaitlərin keyfiyyəti, 
•
 
aktivlərin və passivlərin müddətlər iızrə əlaqəsi, 
•
 
bank menecmenti, 
•
 
bankın imici. 
Bank aktivbrinin keyfiyyəti üç xassə ilə müəyyən olunur:
 
•
 
likvidlik, 
•
 
risklilik, 
•
 
gəlirlilik. 
Aktivlərin likvidliyi - borc alan şəxs tərəfindən öhdəliklərin ödə- nilməsi və ya reallaşması vasitəsilə 
aktivlərin itkisiz nağd pula transfor- masiyası qabiliyyətidir. Bu zaman mümkün itkilərin dərəcəsi 
aktivlərin riskliliyi ilə şərtləşdirilir.
 
Bank aktivləri likvidlik dərəcəsinə görə bir neçə qrupa bölünür:
 
Birinci qrup aktivlər birinci dərəcəli ödəmə aktivləri təşkil edir və onlara aşağıdakılar şamil olunur:
 
•
 
bankın xəzinəsində və ya miixbir hesablarında olan pul vəsaitləri; 
•
 
bank portfelində yerləĢən dövlət qiymətli kağızları. 
Dövlət qiymətli kağızlarmm reallaşmasma bank kreditorlar qarşı- sında öhdəliklərin ödənilməsi üçün 
nağd pullarm kifayət etməməsi za- manı müraciət edə bilər.
 
■ Bankar üzrə differensiallaşan aktivlərin birinci qrupunun həcminin müəyyən səviyyədə qorunması 
bankın likvidliyinin təminatmm ayrılmaz şərtlərindən biridir.
 
Xarici ölkələrin bank təcrübəsinda ilkin və ikinci ehtiyat adlandırı- lan aktivlərin göstərilən ödəmə 
qrupunun daha yüksək payı depozitləri çox və qeyri-sabit olan və ya kreditlərinə tələbatm artımı 
gözlənilən banklar üçün zəruridir.
 
Likvid aktivlərin ikinci qrupımu:
 
•
 
hiiquqi və fıziki şəxslərə təqdim olunan qısamüddətli kreditlər, 
•
 
banklararası kreditlər, 
•
 
faktorinq əməliyyatları; 
•
 
satış üçün nəzərdə tutulan korporativ qiymətli kağızlar təşkil 
edir.
 
Onlar nağd pula çevrilnıənin daha davamlı müddətinə malikdir.
 
Aktivlərin iiçiincü qrupu bankın uzunmüddətli yatırımları və inve- stisiyalarım, o cümlədən də 
uzunmüddətli kreditləri, lizinq əməliyyatla rım, investisiya ilə bağlı qiymətli kağızları əhatə edir.
 
Aktivləritı dördüncii qrupuna vaxtı uzadılmış kreditlər şəklində qeyri-likvid aktivlər, qiymətli kağızların 
bəzi növləri, binalar və tikililər aid edilir.
 
Bu qruplardan hər biri üçün riskin müəyyən dərəcəsi xarakterikdir. Aktivlər nə qədər az likvidlidirlərsə, 
onlarm riskliliyi də bir o qədər yüksəkdir.
 
Bankın likvidliyi cəlb olıınan vəsaitlərin keyfiyyəti, dəqiq desək öh- dəliklərin likvidliyi, depozitlərin 
sabitliyi və xarici borclardan mülayim asılılıq ilə təyin olunur.
 
Ohdəliklərin likvidliyi onların ödənilmə tezliyini, deməli cəlb olu- nan vəsaitlərin ümumi həcminin 
müəyyən səviyyədə qorunması zamanı bank üçün bərpa olunma dərəcəsini xarakterizə edir. Öhdəliklərin 
lik- vidliyi onların müddətli strukturunu əks etdirir. Əgər bankda cəlb olu- nan ehtiyatlarda qısamüddətli 
KitabYurdu.az 
41
 

---

ödəniş müddətlərinə malik depozitlər və ya kreditlər üstünlük təşkil edirsə, o zaman öhdəliklərin 
likvidliyi yüksək olur və bu da öz növbəsində bütövlükdə bankm likvidliyinə dair problemlər yarada 
bilər. Bu cür vəziyyətdə bank cəlb olunan bir qism vəsaitləri digər qism vəsaitlər ilə qarışdırmalıdır. 
Cəlb olunan uzunmüddətli ehtiyatlarm, xüsusilə də subordinasiyalı kreditlərin və ya uzunmüddətli 
depozitlərin istifadəsi zamam bankın likvidliyi artır.
 
Depozitlərin həcmi onlarm sabitliyindən əhəmiyyətli şəkildə asılı
 
olur.
 
Xarici ölkələrin tədqiqatçıları tərəfindən həyata keçirilən depozit- lərin müxtəlif növlərinin vəziyyətinin 
təhlili tələb olunanadək depozitlərin daha çox sabitliyə malik oldıığunu göstərir. Depozitlərin bu növü 
faiz də- rəcəsinin səviyyəsindən asılı olmur. Onun bu və ya digər banka mənsu- biyyəti daha çox 
xidmətin keyfıyyəti və sürəti, bankm etibarlılığı, əma- nətçilərə təqdim olunan xidmətlərin müxtəlifliyi, 
bankm müştəriyə daha yaxın yerləşməsi kimi amillər ilə şərtləşdirilmişdir. Buna görə də, müştəri işarə 
olunan tələbləri təmin edən bankda hesablaşma və ya cari hesab açaraq hesabdakı vəsaitləri sistematik 
olaraq sərf edərək və tamamlaya- raq bank ilə uzunmüddətli əlaqələri müəyyən edir.
 
Xarici ölkələrin miıtəxəssislərinin tədqiqatlarına əsasən müddətli və əmanət depozitlərinin qalıqları aşağı 
sabitliyə malik olur. Faiz dərə- cələrinin səviyyəsi onların konkret banka təhkim edilməsinə ciddi təsir 
göstərir. Buna görə də, onlar müxtəlif banklar tərəfindən müəyyən olu- nan depozit faizinin səviyyəsinin 
müəyyən tərəddüdləri zamanı miqra- siyaya məruz qalır.
 
Ehtiyat bazasınm keyfiyyəti bankın banklararası kreditlər şəklində xarici mənbələrdən asılılığı ilə 
şərtləşdirilir.
 
Bankararası kredit müəyyən hüdudlarda likvidlik üçün təhliikə ya- ratmır, əksinə o likvidli vəsaitlərin 
qısamüddətli çatışmamazlığım ara- dan qaldırmağa imkan yaradır. Amma, nəzərə almaq lazımdır ki, 
əgər banklararası kredit cəlb olunan ehtiyatlarda əsas yeri tutursa, o zaman banklararası bazarda 
əlverişsiz konyuktura bankm iflasa uğramasma gətirib çıxara bilər.
 
Xarici mənbələrdən böyük asılılığı ilə fərqlənən bank öz fəaliyyəti üçün etibarlı bazaya malik olmur. 
Onun inkişaf üçün perspektivləri yoxdur və o ehtiyat bazasınm qeyri-sabitliyi kimi əhəmiyyətli riskə mə- 
ruz qalır.
 
Mdbhğ Vt) müddətlər üzrə aktivhrin və passivlərin əlaqəsi bankm li- kvidliyinə ciddi təsir göstərir. 
Bankın müştəri qarşısmda öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi pul vəsaitlərinin sərmayə kimi qoyulması 
müddətinin əmanətçilərin onları depozitlərə yatırdıqları müddətlə üst-üstə düşməsini nəzərdə tutur. Bu 
qaydalara, əsasən cəlb olunan ehtiyatlar ilə fəaliyyət göstərən banklarm fəaliyyətində, riayət olunmaması 
ardıcıl olaraq öhdə- liklərin kreditorlar qarşısmda bank tərəfındən vaxtlı-vaxtmda və tam şəkildə yerinə 
yetirilməsi ilə bağlı imkansızlığa gətirib çıxarır.
 
Lakin, bu o demək deyildir ki, bankm öhdəlikləri ilə tələblərinin müddətli strukturları tamamilə üst-üstə 
düşməlidir. Aktivlərin və passiv- lərin ödəniş müddətlərinin uyğunsuzluğu bank fəaliyyətinin ayrılmaz 
hissəsidir. Hər bir bankm likvidliyini müəyyən edən aktiv və passivlərin müddətinin hansı səviyyədə üst-
üstə düşməsi fərdi olaraq müəyyənləşdi- rilir və bu mütənasiblik daima dəyişilir.
 
Bank aktivləri və passivlərinin, eləcə də konkret tarix, dövr ərzində onlarm öhdəliklərinin qarşılıqlı 
nisbəti bankın likvidlik mövqeyinin və- ziyyətini təyin edir.
 
Bankm likvidlik mövqeyinin vəziyyətinin onun likvidliyinə təsiri- nin qiymətləndirilməsi zamam - 
yalnız miıddətlər üzrə aktivlərin və pas- sivlərin həcmindəki müəyyən uyğunsuzluqlarm varlığından 
daha çox ümumi öhdəliklərə qarĢı mürıasibətdə bu uyğurısuzluğun səviyyəsini, eləcə də bu cür 
uyğunsuzluğun dinamikasını nəzərə alnıaq vacibdir. Buna görə də, likvidlik mövqeyini qısamüddətli, 
ortamüddətli və uzunmiiddətli dövr- lər üçün nəzərdə tuturlar. Bu zaman bankm tələb və öhdəliklərinin 
müddətlərinə real şəkildə riayət etmək nəzərə almmalıdır.
 
Likvidlik mövqeyi depozit və ya əmanətlərin vaxtından əvvəl tələb olunması, eləcə də kreditlərin 
qaytarılması müddətlərinin pozulması zamanı qeyri-real ola bilər.
 
Bankın tələbləri iizərində öhdəliklərin üstiinlük təĢkil etməsini əks et- dirən likvidlik mövqeyi likvidlikdə 
riskin meydana çıxması deməkdir. Bu riskin aradan qaldırılmasma müxtəlif üsullar ilə nail olmaq 
KitabYurdu.az 
42
 

---