Mühazirə Neft-qaz mədən geologiyasının müasir problemləri (2saat)

Mühazirə 6. Yataqların işlənilmə prosesində parametrlərinin dəyişməsi

Йатагларын ишлянилмясинин эеоложи ясасларыны тяртиб етмяк цчцн айры-айры лайлар щаггында эеоложи-мядян мялуматларынын мцасир гиймятлярини билмяк лазымдыр. Тяърцбяляр эюстярир ки, йатаглары характеризя едян мялуматларын яксяриййяти газылан илк гуйулардан алыныр. Бу дюврдя мящсулдар лайлары тяшкил едян сцхурларын тяркиби, онларын нефт вя суларынын характери, тектоник гырылмаларын мащиййяти вя с. юйрянилир. Лакин ишлянилмя просесиндя йатаьы характеризя едян параметрляри яксяриййяти дяйишмяйя мяруз галыр. Бу дяйишмяляр бязян чох бюйцк мигйасда эетдийиндян онларын илк гиймятляриня истинад едиб ишлянилмянин эеоложи ясасларыны тяртиб етмяк дцзэцн дейил. Бунунла ялагядар олараг йатаг параметрляринин ишлянилмя просесиндя дяйишмя дяряъясини юйрянмяк вя онларын мцасир гиймятлярини ялдя етмяк мядян эеологлары гаршысында дуран ясас вязифялярдян сайылыр.

Сцхурларын коллекторлуг хассяси. Йатагларын ишлянилмяси заманы онун илк щидродинамик таразлыьы позулур (лай тязйиги ашаьы дцшцр, лай флйцидляринин йердяйишмяси баш верир вя с.). Бу щалда ишлянилян лайа да йухары лайларын ялавя тязйиги (даь тязйиги) артыр. Майе чыхарылмасынын щяъми артдыгъа хариъи гцввялярин тясири юзцнц даща чох эюстярир. Бундан ялавя, ишлянилмя просесиндя контур суларын вя лайа вурулан суларын мясамяли мцщитдя щярякяти дцзчюкмя просеси иля дя нятиъяляня биляр. Эюстярилян амилляр йатаьын ишлянилмя просесиндя сцхурларын мясамялилик вя кечириъилийини азалдыр. Бу щал мцхтялиф эеоложи шяраитдя мцхтялиф интенсивликля юзцнц эюстярир. Мясялян, субасгы режимли лайларын тязйигляри аз дяйишдийиндян щямин лайларын сцхурларында коллекторлуг габилиййятинин писляшмяси кичик мигйасда эедир. Газбасгы вя йа нефтдя щялл олмуш газ режиминдя лай тязйиги кяскин азалдыьындан лай сцхурларынын мясамялилик вя кечириъилийи кяскин азалмаьа мяруз галыр.
Гейд етмяк лазымдыр ки, мясамялик вя кечириъилярин азалмасы сцхурларын литоложи хассяляриндян асылы олараг мцхтялиф сцрятля баш верир. Беля ки, йахшы сечилмиш вя йуварланмыш гумдашлары вя гумларда бу просес зяиф, вя пис сечилмиш сцхурларда ися кяскин мцшащидя едилир.
Ишлянилмядя олан лайларын сцхурларын мясамялик вя кечириъилийини юйрянмяк цчцн гиймятляндириъи гуйуларын газылмасы вя сцхур нцмуняляринин лабораторийа тядгигаты апарылмасы лазымдыр. Алынан мялуматлар илк анализлярля мцгайися едилмялидир. Параметрлярин дяйишмя дяряъясини тяйин етмяк цчцн стйцдент вя фишер критерийалары тятбиг едилир.
Лай флйцидляринин физиоложи-кимйяви тяркиби. Йатагларын ямяляъялмя вя формалашмасы просесиндян асылы олараг лай флйцидляринин тяркиби йатаьын сащяси вя йатма истисгамятиндя мцяййян ганунауйьунлугла пайланыр. Лакин ишлянмя просесинин интенсивлийи вя эеоложи гурулушдан асылы олараг бу ганунауйьунлуг тядриъян дяйишиклийя мяруз галыр.
Суларын физики-кимйяви тяркиби сувурма просесиндя истифадя едилян суйун тяркибиндян асылы олараг кяскин дяйишя биляр. Йатаьа минерализасийасы йцксяк сулар вурулдугда лай суларынын физики-кимйяви хассяляри даща кяскин дяйишмяйя уьрайыр.
Лай нефтляринин физики-кимйяви тяркиби дя ишлянилмя просеситндя мцхтялиф дяйишиклийя мяруз гала биляр. Ишлянилмя системиндян ялавя бурада лай режиминин бюйцк ролу вардыр. Беля ки, нефтдя щялл олмуш газ режиминдя лай тязйигляри кяскин дцшдцйцндян нефтдян газ вя йцнэцл фраксийалар айрылыр вя даща тез гуйу дибиня ахыр. Одур ки, лайда галан нефтин хцсуси чякиси вя юзлцлцйц тядриъян артыр. Субасгы режиминдя контур йахынлыьында йерляшян нисбятян аьыр нефтляр йатаг дахилиня сыхышдырылыр вя мцяййян вахтдан сонра йатаьын нефтинин юзлцлцйц вя хцсуси чякисинин йатаг бойу артмасы мцшащидя олунур.
Газгапаьы режиминдя йатаьын таь щиссясиндя йерляшян, нисбятян йцнъцл нефтляр онун дабанына доьру щярякят етдийиндян ишлянилмянин III вя IV мярщялясиндя нефтлярин хцсуси чякиси вя юзлцлцйц хейли азала биляр.
Лай флйидляринин дяйишмя дяряъясини юйрянмяк цчцн ишлянилмя просесинин мцхтялиф мярщяляляриндя гуйулардан эютцрцлмцш су вя нефт нцмуняляринин тящлиллярин нятиъяляри Фишер, Стйудент вя Бартлет критерийалары васитясиля мцгайися етмяк лазымдыр. Бундан ялавя, йатаьын сащясиндя эедян флцид дяйишмясинин ганунауйьунлуьуну юйрянмяк мягсядиля тренд хяритяляриндян истифадя етмяк лазымдыр.
Лай температуру. Нефтин юзлцлцйц онун щярякят габилиййятини лай шяраитиндя характеризя едян ясас амилдир. Юзлцлцйцн дяйишмясиня лай температуру кяскин тясир эюстярир. Одур ки, лай температуру вя ишлянилмя просесиндя онун дяйишмяси дяряъяси юйрянилмялидир.
Лай температурунун йатаг цзря дяйишмясини юйрянмяк цчцн ишлянилмянин илк дюврцндя термограмм вя профилляр гурулур вя лазыми мялуматлар алыныр. Ишлянилмя дюврцндя, бязян, температурунун дяйишмясиня раст эялинир. Тядгигат ишляринин нятиъяляри эюстярир ки, йатаг температурунун дяйишмяси сащянин дахили истилик режими иля ялагядардыр. Яэяр эеотермик градийент йцксякдирся (2⁰-100 м-дя), лайа бюйцк щяъмдя су вурулдугда беля, онун температуру ишлянилмянин бцтцн дюврляриндя йа аз дяйишир, йа да сабит галыр. Эеотермик градийентин аз олдуьу шяраитдя йатагларын сувурма просеси нятиъясиндя температурун кяскин ашаьы дцшмяси баш верир. Мяс. Азярбайъан йатагларында апарылан тядгигатлар эюстярмишдир ки, бу тип йатагларда сувурма просесиндя температур 5-10⁰-дян азала биляр. Одур ки, беля йатагларда лайы сойуг су вурулмасы эеоложи-игтисади бахымдан ясасландырылмалыдыр.
Тектоник гырылмаларын характери. Атылма амплитудасы, щидродинамик таразлыг вя башга сябябляр цзцндян гырылмалар екран вя йа кечириъи типли олурлар. Бцтцн щалларда тектоник гырылмаларын характеринин тяйини чох мцщцм мясяля кими щялл едилмялидир ки, бу да йалныз эеоложи-мядян материалларынын юйрянилмяси нятиъясиндя мцмкцндцр.
Ишлянилмянин илк мярщялясиндя кифайят гядяр эеоложи-эеофизики мялуматларын мювъудлуьу шяраитиндя дизйунктив позьунлугларын хассяси, гоншу тектоник блокларда лайын мцтляг щипсометрик йатма гиймятляринин су-нефт, газ-нефт контурларынын мцгайисяси васитясиля юйряниля биляр. Ишлянилмя дюврцндя тяйин олунмуш хассяляр дяйишилийя уьрайа биляр.Екран типли гырылмалар кечириъи вя якс щалда тясадцф олуна биляр. Ишлянилмянин рассионал апарылмасы беля дяйишмялярин вахтында ашкар едилмясини тяляб едир. Бу мягсядля эеоложи-мядян, щидлродинамик вя эеоложи-рийази тядгигатлар апарылыр. Бу цсуллардан ян мцасири Азюрб.ЕА-да ишлянилмиш автоматик систем “Разрыв”а истинад едир. Метод рийази статистика ясасында, ЕЩМ-нын кюмяйи иля тяляб олунан мясяляни йцксяк кейфиййятля щялл едир. Мялуматлы факторлар сырасында лайларын щидрокимйяви характери, лай тязйиги, нефтлярин юзлцлцйц, хцсуси чякиси иштирак едир. Мясялянин щялли ашаьыдакы мцлащизяйя ясасланмышдыр.
Яэяр ики вя даща артыг тектоник сащя ейни типли эеоложи гурулуша маликдирся вя лай флидляринин физики-кимйяви хассяляри, тязйигляри ишлянилмя просесиндя ейнидирся тектоник гырылмаларын кечириъи, кяскин фярглянирся-екран типли олдуьуну эюстярир.
Тяляб олунан мясялянин щялли ашаьыдакы ардыъыллыгла эедир:

• 
  юйрянилян йатаьын бцтцн тектоник сащяляриндя ъари дюврлярдя истифадя едилян гуйулардан су вя нефт нцмуняляри эютцрцлцр вя тящлил едилир (гуйулар цзря лай тязйигляри вя эцндялик щасилатлары гейд едилир);
  
• 
  щяр блок цчцн статистик эюстяриъиляр ( х, ², , в) щесабланыр;
  
• 
  информасийа дашыйан амиллярин блокларда фярглянмяси Стйудент, Фишер,Бартлет, Кохран критерийалары иля йохланылыр.
  

Lay parametrlərin paylanmasında baş verən dəyişmələri təsvir etmək üçün sərhədlərin aşağıdakı kimi təsnifatını vermək olar.
Kəskin sərhədlər. Mədənin kəsilişi və ya sahəsi üzrə baş verən kəskin litoloji-fiziki xassələri (məsələn, qumlu layın gilli laya keçməsi; yataqda neftli hissənin sulu və ya qazlı hissə ilə əvəz olunması və s.) əks etdirmək üçün belə sərhədlərdən istifadə edilir (şək.2a).

Şəkil. 2a. Yataq kəsilişinin kəskin sərhədləri.

Qırılma (dizyunktiv) sərhədlər. Əvvəlcə onu qeyd edək ki, təbiətdə çox nadir hallarda tektonik qırılmalarla mürəkkəbləşməyən sadə formalı neftli strukturlara təsadüf edilir. Ölkəmizin yataqlarının böyük əksəriyyəti bu baxımdan istisna deyil: strukturların uzunu və eni istiqamətində müxtəlif amplitudlu qırılmalar qeyd edilir. Onlar funksiyasından asılı olaraq iki növə bölünür:

a) Ekran xassəli qırılmalar. Bu qırılmalar yatağın struktur və hidrodinamik bütövlüyünü pozaraq, onu bir-birindən təcrid edilən tektonik sahələrə bölür. Belə sahələr arasında flüid axımı bir qayda olaraq qeyd edilmir. Bu səbəbdən də onların ehtiyatları ayrıca hesablanır və müstəqil işlənilmə sistemləri tətbiq edilir (şək.2b).

Şəkil. 2b. Ekran funksiyalı tektonik qırılmalar.

b) Keçirici xassəli qırılmalar. Yataq sahəsində qeyd edilən belə qırılmalar atılma amplitudundan asılı olmayaraq laydaxili maye axımının qarşısını almır: belə qırılmaların mövcudluğu şəraitində yatağın bir blokundan digərinə (qonşu bloka) neftin, qazın və suyun (o cümlədən, laya vurulan) sərbəst axımı müşahidə olunur. Odur ki, belə qırılmalara keçirici xassəli qırılmalar deyilir (şək.3).

Şəkil. 3. Keçirici funksiyalı tektonik qırılmalar.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qırılma sərhədləri neft yataqlarının əmələgəlmə və formalaşmasında çox mühüm rol oynayır. Azərbaycanın neft və qaz strukturlarının tədqiqindən məlumdur ki, onlar bəzi yataqların əmələ gəlməsində (karbohidrogenlərin toplanmasında) müsbət, digərlərində isə dağıdıcı rol oynamışlar.

c) Şərti sərhədlər. Neftli-qazlı strukturun geoloji-fiziki xassələri onun sahəsi üzrə müxtəlif dəyişmələrə məruz qalır. Məsələn, layın yatma dərinliyi, süxur məsaməliyi və s. qiymətləri müəyyən istiqamətdə artır və ya azalır. Belə dəyişmələri təsvir etmək üçün şərti sərhədlərdən istifadə edilir ki, onlara da horizontallar deyilir (şək.4 ).

Şək. 4. Strukturda şərti sərhədlər.
d) Sərbəst sərhədlər. Neft yataqlarının işlənilməsi prosesində bəzən belə sərhədlərdən istifadə edilir ki, bunların da geoloji cisimdə gedən dəyişmələrlə heç bir əlaqəsi yoxdur. Onlar xəritələrdə sahənin məlumatlarla öyrənilmə dərəcəsini (dolğunluğunu), ehtiyatın kateqoriyalarını təsvir etmək üçün istifadə edilir. Məsələn, hər hansı bir yataqda neft ehtiyatının öyrənilmə dərəcəsinə görə A, B, C₁ kateqoriyaları ayrılmışsa, onda bu tip sərhədlərdən istifadə edilə bilər (şək.5).

Şəkil 5. Neft ehtiyatları kateqoriyalarının ayrılmasının sərbəst sərhədləri.

Yuxarıda qeyd edilən sərhədlərdən geoloji cisimlərin bir-birindən ayrılması üçün istifadə edilir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, geoloji cisimlərin iki forması mövcuddur: sadə və mürəkkəb.

Sadə geoloji cisimlərin səthində (və ya daxilində) hər hansı bir göstəriciyə görə heç bir təbii və şərti sərhədlər keçirmək mümkün deyil. Mürəkkəb geoloji cisimlərin quruluşunda isə əksinə - hər hansı lay parametrinin paylanmasına görə sərhədlər (ən azı bir sərhəd) keçirilməsi tələb olunur.
Bu laylar neft və qaz mədənlərinin tərkib hissəsi olmaqla geoloji sistemləri təşkil edir.