Muh?ndis ekologiyas? 11esas

                                                                                  

 611

B z n t bi td n istifad nin iqtisadi mexanizml rini 3 

qrupa ayırırlar:

1. Konsepsasiya mexanizml ri - bu mexanizml r 

iqtisadi inki af üçün  n ümumi m hdudiyy t h ddi qoyur. 

Bu üsullar dem k olar ki, iqtisadi inki afa mane olmur. 

qtisadi mexanizml rin bu qrupu  sas n neqativ ekoloji 

n tic l rin aradan qaldırılmasına yön lir v  onu yaradan 

s b bl r is  heç ara dırılmır da. T bi td n istifad nin bu 

qrupu iqtisadiyyatın inki afının texnogen tipin  aiddir. 

2.  Ekoloji balansla dırılmı  - t bi ti mühafiz   v

istehsal f aliyy tl rinin inki afını stimulla dıran 

mexanizml r. Bu mexanizml rin 

sasını bazar 

münasib tl ri t

kil  edir. Onlar t bii ehtiyatların 

mühafiz sin  yeni texnologiyaların t tbiqi  vasit sil

rait yaradır. N z ri c h td n bu qrup, z if davamlı 

inki af üçün s ciyy vidir. 

3. S rt mexanizml r. Bu mexanizml r h m inzibati, 

h m d  bazar mexanizml rini  hat  edir. Bunlara aiddir: 

s rt vergi-kredit mexanizml ri, t bii ehtiyatların 

istifad sini geni l ndir n üsullar, daraldan c rim  siyas ti. 

Reallıqda bu cür mexanizml r ayrıca dem k olar ki, olmur. 

Çox vaxt bunları birl

dirm k lazımdır. Bu is  konkret 

razi v  texnologiyadan asılıdir. 

---

                                                                                  

 612

G l c kd  iqtisadi inki afın ekolojil

dirilm si nöqteyi 

n z rind n stimulla dırılması  v   s rt mexanizml rin 

sintezi m qs d uy undur. K nd t s rrüfatı üçün k nd 

t s rrüfatının bioloji inki afını stimulla dıran üsullar 

iqtisadi s rt mexanizml rl  birl

m lidir. Bu üsulların 

birliyi texnogen k nd t s rrüfatı tipini  t s rrüfatdan 

çıxarmalıdır (Pesdisidl rd n, a ır texnikadan istifad nin 

minimumla dırılması v  s.). M s l n: mü yy n sah l rin 

inki afı üçün hansı üsulun seçilm sinin m qs d uy un 

oldu unu n z rd n keçir k. Yanacaq-energetika 

kompleksi üçün mümkün 2 konsepsiyanı t hlil ed k: 

1. Elektrik enerjisinin istehsalının artırılması; 

2. Enerjiy  q na t. 

Seçilmi  üsuldan asılı olaraq t bi td n istifad nin 

iqtisadi mexanizml ri t tbiq olunacaq. Enerjiy  q na t v

ümumi iqtisadiyyatın struktur d yi ikliyi özün m xsus 

mexanizml ri t l b edir. Bunlara vergi, kredit 

m hdudiyy tl ri (yeni yataqların k

fi v  istismarından 

vergi m hdudiyy tl ri) aiddir. Enerjiy   q na t ed n 

istehsal sah l rinin inki afı üçün  mülayim 

raitin 

yaradılması, 

traf mühitin çirkl nm sin  gör   v

yataqların istismarında standartlara v  normativl r  riay t 

olunmadı ına gör  böyük c rim l rin t tbiq olunması  v

---

                                                                                  

 613

s. aiddir. Yanacaq-energetika kompleksinin ekstensiv 

inki af istiqam ti götürül rs , iqtisadi mexanizml r 

a a ıdakı t l bl ri öd m kl  formala malıdır: 

 - torpa ın qiym tinin a a ı olması; 

- t bii ehtiyatlardan istifad y  gör  öd ni in a a ı 

olması; 

- yeni elektrik stansiyaların tikilm si üçün güz

tli 

rejimin n z rd  tutulması v  s. 

ASK-nin inki af konsepsiyası, k nd t s rrüfatı 

m hsullarının qıtlı ı il  ba lıdırsa, t bi td n istifad nin 

iqtisadi mexanizml ri kifay t q d r yum aq olmalıdır ki, 

yeni torpaq v  su ehtiyatlarının dövriyy y  qatılmasına 

mane olmasın, kimy vi vasit l rin k nd t s rrüfatında 

istifad sin  yardımcı olsun. Bazar iqtisadiyyatına keçid 

raitind     t bi td n istifad nin iqtisadi mexanizml rin

a a ıdakı elementl r daxildir: 

- t bi td n istifad nin öd ni liliyi; 

- t bi ti mühafiz  f aliyy tinin iqtisadi maraqlandırma 

mexanizmi; 

-  traf mühitin çirkl ndirilm sin  gör  öd ni ; 

- t bii ehtiyatlar bazarının yaradılması; 

---

                                                                                  

 614

- ekoloji amil n z r  alınmaqla qiym tin 

m l

g lm sinin mük mm ll

dirilm si (xüsusi il   t bi ti 

istismar ed n sah l r üçün); 

- ekoloji fondlar; 

- ekoloji proqramlar; 

- çirkl nm  hüquqlarının satılması; 

- girov pul sistemi (girov saxlama v  qaytarma 

sistemi) ; 

-ekoloji sı orta. 

T bii ehtiyatların iqtisadi qiym tl ndirilm si v  qiym t 

sasında t bi td n istifad nin öd ni liliyi t tbiq 

olunmalıdır. T bi td n istifad nin öd ni liliyinin t tbiqi 

ekoloji amill rin iqtisadiyyatda daha çox n z r

alınmasına g tirib çıxarmalıdır. Mü yy n m nada t bii 

ehtiyatlardan istifad y  gör  öd ni l rin iç risind

a a ıdakı öd ni l r vardır: 

 - t bii ehtiyatlardan istifad  hüququna gör ; 

- t bii ehtiyatların mühafiz si v   t krar istehsalına 

gör . 

T bii ehtiyatlardan istifad  hüququna gör  öd ni

sas n t bii ehtiyatların sahibi (mülkiyy tçi) üçün 

n z rd  tutulur. Bu, dövl t d  ola bil r, 

xsi mülkiyy tçi 

d . Bu, mütl q rentanın alınması il

laq dardır. 

---

                                                                                  

 615

Öd ni li t bi td n istifad  sistemind   t bi td n 

düzgün istifad  olunmadı ına gör , 

traf mühiti 

çirkl ndirdiyin  gör  müxt lif sanksiya v   c rim l r

xüsusi yer verilir. Torpaqların müxt lif s b bl rd n (b rk 

tullantıların yerl

dirilm si, a ır metallarla çirkl nm , 

qrunt sularının s viyy sinin qalxması, t krar  orla ma v

s.) istifad d n k narda qalması ( sas n, k nd t s rrüfatı 

dövriyy sind n çıxması) suyun v  havanın normadan 

artıq çirkl nm si v  sair hallarda s rt sanksiyalar t tbiq 

olunmalıdır. Bu sanksiyalara hüquqi v  iqtisadi 

m suliyy t d  daxildir. H m d  c rim l rin h cmi kifay t 

q d r yüks k olmalıdır ki, istehsalçıların f aliyy tin  t sir 

göst rsin. 

Öd ni li t bi td n istifad , t bi ti mühafiz

f aliyy tinin iqtisadi maraqlandırma sistemini t yin edir. 

Bu sistem istehsal v  istehlakçının ekoloji 

balansla dırılmı   h r k tinin formala masına yardımçı 

olacaqdır.  qtisadi maraqlandırma istiqam tl rinin çoxu 

müxt lif ölk l rd  öz ekoloji s m r sini göst rir. 

n geni  istifad  olunan v   s m r  ver n üsullardan 

biri d  vergil rdir. Ekoloji vergil r 

n azı 2 m s l ni 

yerin  yetirir:   

---