MüNDƏRĠcat beynəlxalq münasġBƏTLƏr və ĠQTĠsadġyyat
AZƏRBAYCAN YARADILIġ ƏFSANƏLƏRĠNDƏ UCUBILIX
Yüklə 2,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- ĠLHAMƏ QƏSƏBOVA
Tezislər 155 AZƏRBAYCAN YARADILIġ ƏFSANƏLƏRĠNDƏ UCUBILIX (UCUQULU) OBRAZI(Naxçıvan bölgəsinin materialları əsasında) ELÇĠN QALĠBOĞLU -ĠMAMƏLĠYEV AMEA Folklor Ġnstitutu elcin.galiboglu@gmail.com YaradılıĢın ümumi kosmoqonik sxemi xaosdan kosmosun yaranmasını əks etdirir. Mifologiyada dünyanın və insanın yaranması ayrılmaz və vahid proses kimi təsəvvür olunur. Mifik düĢüncədə dünya (kosmos) ilk əcdadın bədənindən yaranır. Yəni ilk əcdad öldükdən sonra onun bədənindən dünya yaranır. Burada mövzumuz baxımından diqqəti cəlb edən ən mühüm məqam ondan ibarətdir ki, dünyanın yaranması üçün ilk əcdad ölməlidir. YaradılıĢın mahiyyətində ölüm durur. Kosmoqoniya – yaradılıĢ deməkdir, yaradılıĢ ölümdən keçir. Beləliklə, yaradılıĢ hadisəsindən əvvəl hökmən ölüm (məhv olma, əvvəlki vəziyyətin sona çatması) hadisəsi, yəni xaos vəziyyəti olmalıdır. Bu, xaosdan kosmosun yaranması deməkdir. Biz yaranıĢın bu mifik modelini əfsanələrdə də görürük. Burada insanın yaradılıĢı həm də onun dünyasının, baĢqa sözlə, insanın, ailənin, elin, tayfanın, nəslin, insanın dünyasına aid olan qalaların, quyuların, ovdanların, arxların, məzarların, abidələrin, türbələrin, ziyarətgahların və s. yaradılıĢı ilə birbaĢa və ayrılmaz Ģəkildə bağlıdır. Və burada yaradılıĢ öz-özünə baĢ vermir: kosmos (həyat) xaosa (ölümə), o da yenidən kosmosa keçir. Naxçıvan bölgəsinin materialları əsasında Ucubılıx (Ucuqulu) obrazı haqqında danıĢcağıq. Təhlil olunan əfsanələrdə insanlığın iki mərhələsi var: nəhəng hal və çırtdan hal. Bu iki hal arasında xaotik hal, hadisə var. Ġnsanların əvvəlki halı – kosmos, biclikləri – xaos, indiki halları – xaosdan yaranan hazırkı kosmos deməkdir. Kosmosun yaranması ilk əcdadın ölümü ilə baĢ tutur. Ġnsanların əvvəl nəhəng olduğunu, sonradan cırlaĢdığını nəzərə alsaq, Ucubılıx (Ucuqulu) elə onların əcdadıdır. Bu əcdad yaradılıĢ konsepsiyası baxımından xaosdur. Bununla yaradılıĢ mifinin həqiqəti təsdiq olunur: mifə görə kosmos məhz xaosdan təĢəkkül tapır. Azərbaycan əfsanələri Oğuzu mif dünyasının davamı olaraq mifologiyamızın unudulmuĢ məqamlarını bərpa etməkdən ötrü bizə indiki halda olduğu kimi qiymətli material verə bilər. Açar sözlər: Ucubılıq, kosmoqonik miflər, Naxçıvan Beynəlxalq İpək Yolu 156 NAXÇIVAN VƏ QAZAX AġIQLARININ OXġAR VƏ FƏRQLĠ CƏHƏTLƏRĠ ĠLHAMƏ QƏSƏBOVA AMEA Folklor Ġnsitutu ilhame92@ mail.ru Dünyanın ən unikal poetik sənət hadisələrindən olan aĢıq sənəti 28 sentyabr – 2 oktyabr 2009-cu il tarixində BirləĢmiĢ Ərəb Əmirliyinin Qeyri- maddi mədəni irsin qorunması Komitəsinin 4-cü sessiyasının yekun qərarına əsasən YUNESKO-nun Qeyri-maddi mədəni irs siyahısına daxil edilmiĢdir. AĢıq sənəti sinkretizmi ilə sənətkarlığın ən bariz göstəricisi sayılır. AĢıq yaradıcılığı ġifahi xalq ədəbiyyatının ən geniĢ qollarından sayıldığı kimi aĢıq mühitləri içərisində Qazax aĢıq mühiti və Naxçıvan ərazisinin aĢıq yaradıcılığı mühüm yerlərdən birini tutur. Azərbaycan aĢıq mühitlərinin araĢdırılması milli folklorĢünaslığın mühüm məsələlərindən biri olaraq yenə də qalmaqdadır. Ġndiyədək bu istiqamətdə nəzərəçarpacaq sayda tədqiqat aparılsa da AĢıq ədəbiyyatını öyrənməyin və onun çoxsahəli fəaliyyətini, zəngin repertuarını aĢkarlamağın əsas yolu bu sənətin regional-mədəni özünəməxsusluqlarına xüsusi diqqət yetirməkdir. Ona görə də Azərbaycan aĢıq yaradıcılığının zəngin bir qolunu təĢkil edən Naxçıvan və Qazax aĢıq sənətinin qarĢılıqlı əlaqədə öyrənilməsi folklorda və əsasən də aĢıq ədəbiyyatında yenilikləri ortaya çıxarmaqda özünəməxsus rol oynayacaqdır. AĢıqların yaradıcılığının regional və lokal kontekstdə öyrənilməsi folklor- Ģünaslığın aktual problemləri sırasına daxildir. Ayrı-ayrı mühitlərin Naxçıvan və Qazax aĢıqlarının oxĢar və fərqli cəhətləri və tədqiqi bütövlükdə mədəni sistemin mükəmməl öyrənilməsi üçün zəruridir. Qazax aĢıq mühitinin aĢıqları ilə Naxçıvan aĢıqlarının istər ifa tərzində, istərsə də üslubunda oxĢar və fərqli cəhətlər çoxdur. Naxçıvan aĢıq mühiti, onun ustad sənətkarlarının yaradıcılığı və ifaçı aĢıqlarının ifa tərzləri ilə qüdrətli nümunələr yaradan aĢıqları çoxdur. Naxçıvan aĢıq mühitinin tarixən Dərələyaz, Göyçə, Qaradağ-Təbriz, Ġrəvan aĢıq mühitləri ilə təmasda olması, öz sənət əlaqələrində bu bölgələrdən bəhrələnməsi eləcə də qarĢılıqlı sənət əlaqəsində daha da peĢəkar aĢıqların yetiĢməsinə səbəb olmuĢdur. Qazax aĢıq mühiti də coğrafi baxımdan Göyçə, Dərələyəz, Qarabağ və Ġrəvan aĢıq mühitləri ilə sənət əlaqəsində olmuĢdur. Məqalədə bu barədə geniĢ Ģərhlər verilmiĢdir. Naxçıvan aĢıq mühitində olan özəlliklər araĢdırılaraq Qazax aĢıq mühiti ilə müqayisə edilmiĢdir. Açar sözlər: AĢıq yaradıcılığı, Naxçıvan, Qazax, qarĢılıqlı əlaqə Tezislər 157 “KĠTАBĠ-DƏDƏ QОRQUD”DA PAREMĠOLOJĠ VAHĠDLƏR XANKĠġĠ MƏMMƏDOV Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti xankisi_memmedov@mail.ru Türk dünyasının böyük tarixini yaĢadan sənət nümunələrindən biri Аzərbаyсаn türklərinin ədəbi-bədii, əfsanəvi, tarixi-соğrаfi, fəlsəfi-psixoloji, еtnоqrаfik, etnogenetik, ictimai, əxlaqi görüĢlərinin ən mötəbər qaynağı, ana dilimizin ulu kitabı "Kitabi-Dədə Qorqud" еpоsudur. ġübhəsiz, deyə bilərik ki, türk ədəbiyyatının bütün əsərləri tərəzinin bir gözünə, "Dədə Qorqud" kitabını isə digər gözünə qoyulsa, türk alimi Mehmet Fuad Köprülüzadənin də dediyi kimi, tərəzinin dibində qalan "Dədə Qorqud" olar. Dünya ĢərqĢünaslarının həmiĢə maraq mərkəzində olan bu əsərin təkrar təkrar araĢdırılması və təbliği bu gün də öz aktuallığılnı qoruyub saxlamaqdadır. Eposdakı paremioloji vahidlər dörd istiqamətdə qruplаĢdırılsa da, onları daĢıdığı məna və əhatə etdiyi sahələrə görə doqquz qrupa ayıra bilərik (bu bölgü E.Əlizadənin bölgüsündən fərqlidir): a) Allaha sitаyiĢ və islаmi təsəvvürlər əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; b) vаlidеyn-övlаd və аilə-məiĢət münаsibətləri əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; c) ümumi həyаt yоlunun müəyyən оlunmuĢ fikirləri əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; ç) хəlqi kеyfiyyət, məĢğuliyyət əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; d) dоstluq-düĢmənçilik münаsibətləri əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; e) еl аĢığı, оzаn hаqqındа yаrаnаn təsəvvürlərdən çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; ə) igidlik, mərdlik-nаmərdlik əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; f) təbiət hаdisələrinin gеdiĢi əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi; g) hеyvаnlаrа münаsibət əsаsındа çıхаrılаn nəticələrin bədii ifаdəsi. Əlbəttə, eposdakı bəzi paremioloji vahidlərin "Oğuznamə"dəki nümunələrlə üst-üstə düĢməsi diqqət çəkən məsələlərdən biridir. Allaha güvən ilə əlaqədar "Kitab"da çox sayda atalar sözü verilmiĢdir. AraĢdırmalarımızdan bu nəticəyə gəlmək olar ki, Türkün Allaha bu cür inancının nəticəsidir ki, Ulu Tanrı Türkü daha çox sevir və elə ona görə də hər keçən gün qüdrətlənir. Dastanın ana xəttini təĢkil edən üç əsas dəyərlərdən biri ana faktorudur. Əsərdə ana xarakteri vətən simvolu olaraq ümumiləĢdirilir və ana haqqı Tanrı haqqı kimi qiymətləndirilir. Bizcə, paremioloji vahidlərin araĢdırılmasında formalaĢan mövcud istiqamətlər sistemində az araĢdırılan sahələrdən biri onların etimoloji Yüklə 2,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|