MüNDƏRİcat giriş. Birinci bölmə: pedaqoji elmin nəZƏRİ-metodoloji
Yüklə 3,23 Mb. Pdf görüntüsü
|
milləşdirilir. Yaxşı hal kimi qeyd olunmalıdır ki, Azərbaycanda yaranan milli pedaqogika öz milli və ümumbəşəri dəyərlərə əsaslanan məzmunu və strukturu ilə diqqəti cəlb edir. Milli pedaqogika- dakı pedaqoji elm və pedaqoji proses, pedaqoji elmin kateqoriyaları, ziddiyyətləri, qanunauyğunluqları və digər struktur bölmələri milli və bəşəri ideyaları özündə əks etdirmək baxımından diqqəti cəlb edir. Nurəddin Kazımov, Əliheydər Həşimov, Yusif Talıbov, Əjdər Ağayev, Allahverdi Eminov, İramin İsayev, Akif Abbasov, Hikmət Əlizadə, Fərahim Sadıqov, Əmrulla Paşayev, Fərrux Rüstəmov, Ağahüseyn Həsənov, Ləzifə Qasımova, Rəhimə Mahmudova tərəfindən hazırlanan, ali və orta ixtisas məktəblərində istifadəsi mümkün sayılan «Pedaqogika», «Məktəb pedaqogikası», «Ali məktəb pedaqogikası», «Məktəbəqədər pedaqogika», «Müqayisəli pedaqogika», «Azərbaycan xalq pedaqogikası», «Azerbaydjanskaya narod- naya pedaqoqika» adlı dərslik və dərs vəsaitləri bu baxımdan mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Milli pedaqogikada pedaqoji elm, pedaqoji proses və onların kateqoriyaları barədə irəli sürülən yeni pedaqoji konsepsiyalar barədə bir qədər ətraflı danışmağa ehtiyac duyulur. 1.2. Pedaqoji elmin başlıca kateqoriyaları «Kateqoriya» sözünün yunanca yozumu «mülahizə», «ittiham», «əlamət» mənalarmdadır. Fəlsəfədə gerçəklik hadisələrinin, idrakın ümumi və mühüm xassələrini, tərəflərini, münasibətlərini əks etdirən əsas anlayışdır. İnsan onu əhatə edən aləmi kateqoriya vasitəsilə dərk edir. Kateqoriya elmi biliyin düyün nöqtələri, insanın özünü təbiətdən ayırmasmın, yəni dərk etməsinin pillələridir (Bax: ASE, səh. 297). JPedaqogikada da kateqoriya pedaqoji elmin ümumi və mühüm xassələrini, tərəflərini, münasibətlərini və tərkib hissələrini özündə əks etdirir. Bu sözü ilk dəfə elmi pedaqogikaya gətirən əməkdar elm xadimi, professor Nurəddin Kazımov olmuşdur. O, elmi məqalə və çıxışlarında «Milli pedaqogika yollarm- da» kitabına, ən nəhayət, 2002-ci ildə dərc etdirdiyi «Məktəb pedaqogikası» dərsliyinə yeni «Milli pedaqogikada başlıca kateqoriyalar: pedaqoji prosesin tamlığını təmin edən amillər» fəslini daxil etmişdir. 14
Həmin kitabda oxuyuruq: «Beş başlıca pedaqoji kateqoriya var: pedaqoji proses, tərbiyə, təlim, təhsil və psixoloji inkişaf. Pedaqoji proses deyəndə, təlim, tərbiyə, təhsil və bunlardan ayrılmaz olan psixoloji inkişaf kateqoriyalarının vəhdəti nəzərdə tutulur. Çünki təlim, tərbiyə və təhsil kateqoriyalarında oxşarlıq əlamətləri fərqli əlamətlərə nisbətən xeyli üstünlük təşkil edir; üçündə də iki tərəf (öyrədən və öyrənən) iştirak edir; üçündə də bir tərəf digər tərəfə təsir göstərir; üçündə də göstərilən təsirlər pedaqoji-psixoloji səciyyəli olur; üçündə də pedaqoji-psixoloji təsirlər məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil olur; üçündə də xalq üçün faydalı olan sistemləşdirilmiş biliklər, bacarıq və vərdişlər, habelə mənəvi keyfiyyətlər mənimsənilir. Pedaqoji prosesin əhatə etdiyi başlıca kateqoriyalara xas olan ümumi cəhətləri nəzərə alaraq milli pedaqogika onun mahiyyətini belə ifadə edir: sistemləşdirilmiş biliklərin, bacarıq və vərdişlərin, habelə mənəvi keyfiyyətlərin adamlar tərəfindən məqsədyönlü, planlı və mütəşəkkil mənimsənilməsi pedaqoji prosesdir» (Bax, Pedaqogika, Çaşıoğlu, 2002, səh. 32). Bəs pedaqoji prosesin kateqoriyalara bölünməsi hansı zərurətdən yaranmışdır? Əlbəttə ki, pedaqoji prosesin kateqoriyalara bölünməsi zərurətinin yaranması amilləri çoxdur. Onlarm bir neçəsinə diqqət edək.
Birincisi, pedaqoji prosesin konkret kateqoriyalara bölünməsi pedaqogikanm mövzusu ilə bağlı mövcud olan bütün fikir ayrılığına son qoya bilər. İkincisi, pedaqogikanın tədqiqat mövzusu və sahələrinin düzgün müəyyənləşdirilməsi üçün zəmin yaranar. Üçüncüsü «təlim», «tərbiyə», «təhsil» anlayışlarının oxşar və fərqli cəhətlərinin sərhədləri düzgün müəyyənləşər və beləliklə, pedaqogikanı öyrənən gənc nəslin ayrı-ayrı dərsliklərdə (dərs vəsaitlərində) bu məsələlərlə əlaqədar rastlaşdıqları biri-birinə daban-dabana zidd olan fikirlərin, biri-birini təkzib edən mülahizələrin, biri-birindən köklü surətdə fərqlənən tərəflərin aradan qaldırılmasına zəmin yaranmış olar. Uzun illərdir bütün dilçilər sözə, nitq hissələrinə cümləyə verilən təriflərdə yekdil fikrə gəlmişlər. Həmçinin, fiziklər, bioloqlar, filosoflar və başqalarından soruşsan ki, «Bitmiş bir fikri ifadə edən sözə və ya söz birləşməsinə nə deyilir?», şübhəsiz, cavab verəcək ki, «Cümlə». Yaxud, kimdən soruşsalar ki, «Təsir əks təsirə bəra 15
bərdir» fizika qanununun formulu necədir? fikirləşmədən cavab verəcəklər ki, «F=-F». Kimdən soruşsalar ki, «Şagirdlərin elmi texniki biliklərə yiyələndirilməsi nədir?», yəqin ki, fikirləşməli olacaqlar (İxtisasa giriş, səh. 38). Kimdən soruşsalar ki, «Şagirdlərin elmi və texniki biliklər sisteminə və bunlarla əlaqədar olan zehni, əməli bacarıqlar və vərdişlər sisteminə yiyələnməsi, bu biliklər əsasında onlarda dünyagörüşünün təşəkkül etməsi» nədir? şübhəsiz, xeyli fikirləşməli olacaqlar. Yaxud, «Sistemləşdirilmiş bilik, bacarıq və vərdişlərin məcmusu», «İnsanın bilik, bacarıq və vərdişlərlə silahlanduılması» «Təlim prosesində şagirdlərə verilən bilik, bacarıq və vərdişlər sisteminin məcmusu» yəqin yenə fikirləşməli olacaqlar. Dərslik və dərs vəsaitlərindən götürülmüş bu beş tərifin beşi də «təhsil»ə verilən təriflərdir. Təlimin və tərbiyənin təriflərini müqayisəli şəkildə təhlil etdikdən sonra buna bənzər, hətta bundan da ziddiyyətli yanaşmaların şahidi oluruq. Araşdırdığımız 50-dən artıq tərifin 10 faizi üst-üstə düşdüyü halda, 90 faizi biri-birindən fərqlənir; ya biri-birini inkar edir, ya təkzib edir, ya da təhsilin mahiyyətini özündə əks etdirmir. Pedaqoji proses anlayışı ilə bağlı bir neçə cəhətə diqqət yetirməyə ehtiyac duyulur. Birincisi, bu vaxta qədər elmi pedaqogikada pedaqoji proses anlayışına ya az yer verilmiş, ya da heç verilməmişdir. Azərbaycanda Mehdi
Mehdizadə, Mərdan
Muradxanov, Tələt Əfəndiyev və İsfəndiyar Vəlixanlı tərəfindən 1958-ci ildə V.İ.Lenin adına APİ tərəfindən çap olunan «Pedaqogika» adlı tədris vəsaitində, 1964-ci ildə M.Muradxanovun redaktorluğu ilə dərc edilmiş «Pedaqogika» dərsliyində və ondan sonra Y.Talıbov, Ə.Ağayev, İ.İsayev, A.Eminov, A.Abbasov, H.Əlizadə, F.Sadıqov, Ə.Həşimov, L.Qasımova, R.Mahmudova tərəfindən hazırlanmış dərs vəsaitlərinin heç birində pedaqoji prosesin mahiyyəti və məzmunu ilə bağlı fəsil və ya paraqraf yoxdur. Üstəlik müəlliflərin demək olar ki, hamısı pedaqoji proses deyəndə yalnız təlim-tərbiyə müəssisələrində həyata keçirilən prosesi nəzərdə tuturlar. Pedaqoji prosesin tədqiqat sahəsi, habelə pedaqogikanın mövzusu ilə bağlı fikirlər də mübahisə doğurur. Bütün bunlar isə bizim pedaqogikalara rus təsirindən gəlir, keçmiş SSRİ məkanında müəllifi M.Şimb- riyev olan ilk pedaqogika dərsliyindən tutmuş ondan sonra Kairov, Petuxov, B.P.Esipov, T.A.İlina, Şukina, H.İ.Boldrev, V.İ.Curavl- 16
Yüklə 3,23 Mb. Dostları ilə paylaş:
|