Muxtor Omarxonuli Auezov

Oilaviy ahvol

• 
  Xotinlari - Rayxon, Kamila, Valentina Nikolaevna Kuzmina, Fotima Gabitova
  
• 
  Qizlari - Mugamila, Leyla
  
• 
  Bolalar - Shokan, Yernar, Murat Auezov ^[2]
  

Biroq, Muxtor Auezovning boshqa ruhiy hamrohlariga aylangan bir qancha suyukli ayollar bor edi. Ular orasida biz bilgan ismlar: Akkal, Gayni, Roziya, Gulban, Kulan, Maspen, Orazken, Olga, Nadya. ^[3]
Alash harakati
Alash harakati yetakchilari bilan birgalikda 1930-yil 16-sentabrda hibsga olindi, 1932-yil aprelda esa uch yil shartli qamoq jazosiga hukm qilindi. Biroq, u iyun oyida qamoqdan chiqdi va Qozog'iston Pedagogika institutida ( KazPI ) katta o'qituvchi bo'lib ishlaydi . Bu yillarda teatr , dramaturgiya , madaniyat va sanʼat, adabiyot , xalq ogʻzaki ijodi tarixi, rus adabiyoti klassikasiga oid maqolalar toʻxtovsiz chop etilmoqda. “Rayxon” badiiy filmi (1940) Auezov ssenariysi boʻyicha suratga olingan . 1936 yilda Moskvada o'tkazilgan qozoq adabiyoti va san'ati dekadasida qatnashdi . Shu yillarda u "Abay" romanini yozishga kirishdi va uni 1941 yilda tugatdi. “Abay” (1942) romanining nashr etilishi Qozog‘iston madaniy hayotida alohida voqea bo‘ldi. 1943 yilda "Abay" romanining muhokamasi katta kampaniyaga aylandi. 1946 yilda u romanning ikkinchi kitobini yozib tugatdi va 1947 yilda nashr etildi. 1950-yilda “ Oqin og‘a” nomli roman dostonining uchinchi kitobi nashr etildi. 1943-yil sentabrdan Qozoq Davlat universiteti ( QazMU ) qozoq adabiyoti kafedrasi professori boʻldi va umrining oxirigacha shu yerda maʼruza qildi. Ikkinchi jahon urushi yillarida u "Tanqidiy soat" (1941), "Faxriy qorovul" ( yozuvchi Aljappar Abishev bilan birgalikda , 1942), "Qinaptan Qilish" (1945) pyesalari va "Abay" operasining librettosini yozgan. 1944), "Abay qo'shiqlari" filmining ssenariysi (1945) yozadi. 1946 yilda Qozog'iston Fanlar akademiyasiga asos solinganida u haqiqiy a'zo etib saylangan ( akademik, №1 sertifikat ), filologiya fanlari doktori, professor unvoni berilgan.
1951-1954 yillarda Auezov yana siyosiy-mafkuraviy tazyiq ostida qoldi va 1953 yilning aprelida yashirincha Moskvaga borishga majbur bo‘ldi. U Moskva davlat universitetining professori bo'ldi va "SSSR xalqlari adabiyoti tarixi" maxsus kursida ma'ruzalar o'qidi . 1954 yilda u Olmaotaga qaytib keldi va nihoyat " Abay yo'li" roman-epopeyasini yozib tugatdi .
1955 yilda xorijda bo'lib, Berlinda bo'lib o'tgan Germaniya Demokratik Respublikasi ( GDR ) yozuvchilar qurultoyida faxriy mehmon sifatida qatnashdi . U 40 kunlik safarda Hindistonga qaytadi. 1956 yilda u Chexoslovakiyada SSSR madaniyat arboblari vakillari orasida bo'lgan . Yozuvchining 60 yilligi Olmaota va Moskvada nishonlanadi . Yaponiyada o'tkazilgan atom va vodorod bombalarini sinovdan o'tkazishga qarshi xalqaro harakatning 3-konferentsiyasida ishtirok etadi . 1958-yilda Toshkentda boʻlib oʻtgan Osiyo va Afrika mamlakatlari yozuvchilarining 1-konferentsiyasi tashkilotchilaridan biri boʻlgan. 1960 yilda u AQShga qaytib keldi va 1961 yilda Hindistonga ikkinchi safar qildi . 1955-1957 yillarda olti jild tanlangan asarlar nashr etildi.
Auezov merosining salmoqli qismini uning ilmiy izlanishlari tashkil etadi. U qozoq ogʻzaki adabiyotini toʻplagan va tizimlashtirgan , qozoq adabiyoti tarixi, Abay hayoti va ijodi, adabiyot va folklorning nazariy va muammoli masalalariga oid fundamental asarlar yozgan. Auezov jamoat va davlat arbobi sifatida yigirmadan ortiq xorijiy mamlakatlarda bo‘lib, insoniyat jamiyati taraqqiyoti, ma’naviy hamkorlik haqida o‘z fikrlarini bildirgan. Jahon xalqlari uning “ Abay yo‘li” roman-epopeyasini alohida hodisa sifatida tan oldi. 1961 yil 27 iyunda Moskvadagi kasalxonada vafot etdi; Olmaotada dafn etilgan. Oʻsha yili Qozogʻiston Fanlar akademiyasi Adabiyot va sanʼat institutiga uning nomi berildi, shundan soʻng adib yashagan uyda muzey-uy ochildi (1963), haykallar oʻrnatildi. Qozoq akademik drama teatri , Olmaota, Ostona, Semey va boshqa shahar va viloyatlardagi tumanlar, qishloqlar, koʻchalar, maktablar Auezov nomi bilan atalgan. Muxtor Auezov tavalludining 100 yilligi YuNESKO qarori bilan jahon miqyosida nishonlandi (1997) .
Sharqiy Qozogʻiston viloyati Abay tumani ) ning Chingiz boʻlida tugʻilgan . Ota Omarxon va Avez bobo savodli odamlar edi. Muxtor bobosining yonida o‘sgan. Bobosi Auez va buvisi Dinasil qo‘llarida tarbiyalangan bolakay Muxtorning birinchi sog‘uvchining bobosi ham bo‘lgan. Shu tufayli u olti yoshidanoq hamqishloqlariga Abay she’rlarini aytib bera olgan.
1908 yili Hazrati madrasasida tahsil olib, u yerdan rus maktabining tayyorlov kursiga o‘tadi. 1910 yilda u besh sinfli rus maktabiga o'qishga kirdi. Bu yerda o‘qib yurgan chog‘ida “Bo‘ron” nomli ilk asarini yozadi. 1915 yilda Semey shahar o'qituvchilar seminariyasiga o'qishga qabul qilindi. U oʻqib yurgan kezlarida Shakarim Xudoyberdiulining “Jolsiz zya” dostoni asosida “ Enlik-kebek” pyesasini yozib , 1917-yil iyun oyida Oyqudiqda qurgan uyida sahnalashtirgan.
Ombida boʻlib oʻtgan barcha qozoq yoshlari qurultoyida M.Auez Semipalatinsk vakili sifatida qatnashdi va uning markaziy ijroiya qoʻmitasi aʼzosi etib saylandi. Jamgʻarma huzurida “ Alashoʻrda” hukumati va Alash harakati yoʻnalishi boʻyicha “Yosh fuqaro” nomli Butunqozogʻiston yoshlar tashkiloti tuziladi . Tashkilotning faol a’zosi sifatida “Abay” ilmiy-ommaviy jurnalini (J.Aymautov bilan birgalikda) nashr etishda qatnashadi.
1919-yilda Semey gubrevkomi qoshida ochilgan qozoq boʻlimi xodimi, 1920-yil fevralidan boʻlim mudiri boʻlgan. “Qozoq tili” gazetasining rasmiy noshiri etib tayinlangan.
1921-yilda u Semey viloyat komiteti raisligi a’zosi, ijroiya qo‘mitasi raisi lavozimlarida ishlagan. 1921 yil noyabr oyida u Qozog'iston SSR Markaziy Qo'mitasining a'zosi etib saylandi , siyosiy kotib lavozimini egalladi va kadrlar masalalari bilan shug'ullandi. Muxanning “ Enbekshi qozoq” gazetasini boshqarishi ham shu davrga to‘g‘ri keladi.
Bir qish Toshkentdagi O‘rta Osiyo davlat universitetida, to‘rt yil Leningrad universitetida o‘qib, filologiya fakultetini tamomlagan. O‘sha yili O‘rta Osiyo universitetining Sharq fakulteti aspiranturasida tahsil oldi.
O‘zining ochiq fikri va milliy tengsizlik, savodsizlik, ocharchilikka barham berish borasidagi ishlari tufayli Muxon “millatchi, zolim” deb atalib, siyosiy sahnadan chetlashtirildi. Ilmiy ishlar bilan ham shug'ullanadi.
1930 yilda mafkuraviy qarashlari uchun hibsga olindi. Tergov uzoq davom etdi va 1932 yil aprel oyida uch yillik shartli hukm chiqarildi. «Sotsialistik Qozog'iston» va «Kazakstanskaya pravda» gazetalarida joriy yil 10 iyunda M. Auezovning “Ochiq xat”i chop etiladi. U yerda Muxon qozoq adabiyoti va Abay tarixiga oid tadqiqotlarini, “Qorag‘oz”, “ Enlik-Kebek” , “ Xon Kene” , “Qili zamon” kabi asarlarini tark etishini e’lon qilishga majbur bo‘ldi . Shundan keyingina u qamoqdan ozod qilindi va o'qituvchi bo'lib ishlashga ruxsat berildi.
Muxtor Omarxonuli Auezov 1934-1961 yillarda universitetda o‘qituvchi bo‘lib ishlagan. Qozoq adabiyoti kafedrasiga asos solgan. Shu yillarda “Qozoq xalqi ogʻzaki adabiyoti”, “Qozoq adabiyoti tarixi”, “Qozoq xalqining soʻz sanʼati”, “Qardosh xalqlar adabiyoti”, “Abaytanu” kabi umumiy va maxsus kurslar boʻyicha talabalarga maʼruzalar oʻqidi . , ushbu kurslarning oʻquv dasturlari va oʻquv qoʻllanmalari, darsliklarini yozgan. Yozuvchi 1954 yil 27 avgustda sobiq Semipalatinsk gazetasi “Ekpindi” muharriri tomonidan berilgan savolga javoban Abay hayoti va ijodiga bag‘ishlangan bu asar u bir necha yil KazMUda o‘qigan keng ko‘lamli monografiya ekanligini alohida ta’kidlagan .
Auezovning universitetdagi faoliyati " Abay yo'li" roman-epopeyasini yozish tarixida muhim o'rin tutadi . Shu tariqa u milliy universitetda “ehtiyotkorlik” degan yangi fanni shakllantirdi.
Yozuvchi Qozog‘iston universitetida ishlab yurgan kezlarida yosh talabalarning ijodiy rivojlanishiga alohida e’tibor bergan. Xususan, adabiy birlashma faoliyatini jonlantirish, o‘z iqtidori bilan ajralib turgan yoshlarga g‘amxo‘rlik va maslahatlar berish orqali talaba yoshlarning ijodiy faolligini beqiyos oshirdi. Auezovning 1960 yilgi asari bunga yorqin misoldir. 26 dekabr kuni KazMU adabiy birlashmasi tomonidan tashkil etilgan yoshlar she'riyati kechasida nutq so'zladi ("Yangi yil yangi. Biz buni his qilamiz"). 1961 yildan boshlab adibning o‘zi rahbarlik qilayotgan adabiy birlashma “Auezov nomidagi adabiy birlashma” deb nomlanib , uning hayoti, ijodiy faoliyati, ustozlik mahoratini e’tirof etish va targ‘ib etishda katta maktabga aylandi. Har yili dekabr oyining oxirgi o‘n kunligi va sentyabrning oxirgi o‘n kunligi “Auezov kunlari” sifatida adabiy ijod bayramiga aylanib qolgan.
Filologiya fakultetida xizmat qilayotgan