N. Bekmirzayev \'jj& notiqlik san’ati asoslari
Nutq a’zolari va ularning
Yüklə 5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 83
Nutq a’zolari va ularning nutqdagi vazifasi Nutq tovushlarini hosil qiluvchi a ’zolar nutq organlari deb yuritiladi. Bular: o‘pka, ikki bronx, traxeya, kekirdak, bo‘g‘iz, hiqildoq, halqum, og‘izbo‘shlig‘i, yumshoq tanglay, qattiq tanglay, til, tishlar, lablar, burun bo‘shlig‘idir. Ana shu a’zolarning hammasi birgalikda nutq apparati hisoblanadi. Nutq apparati to ‘rt qismdan iborat: 1. Bo‘g‘izdan quyi qism (o‘pka, bronxlar, traxeya); 2. Bo‘g‘iz bo‘shlig‘i (halqasimon, piramidasimon, qalqonsimon, tog'aysimonlar va tovush paychalari); 3. Og‘iz bo‘shlig‘i (til, qattiq tanglay, yumshoq tanglay, kichik til, tishlar, lablar); 4. Burun bo‘shlig‘i. Bu to'rt qism nutqning hosil bo'lishida ma’lum vazifani bajaradi. Nutq tovushlarining hosil bo‘lish manbai o‘pkadan chiqadigan havo (nafas)dir. Demak, o'pka havoni yuborib turadi. 0 ‘pkadan chiqqan havo (nafas) ikkita bronx va traxeya orqali o‘tadi. Chiqib kelayotgan nafasni tovush hosil qiluvchi holatga keltirishda qorin bilan ko'krak qafasini ajratib turuvchi parda (diafragma) xizmat qiladi. Ammo hali nutq tovushlari hosil b o 'lm a y d i.»N utq apparatining birinchi qismi nutq tovushlarini chiqarish uchun tayyorlov bosqich hisoblanadi. Nutq tovushi ikkinchi qismda paydo bo'ladi. Bunda quyidan kelgan havo oqimi tovush paychalariga kelib uriladi va rangsiz tovush hamda shovqin hosil qiladi. Nutq tovushi tovush paychalarining tebranishi natijasida yuzaga keladi. Tovush paychalarining taranglashuvi va titrashi oliy asab sistemasining signali asosida taranglashadi va titraydi. Bu titrash shakllanmagan past tovushni hosil qiladi. Nutq tovushlari uchinchi va to'rtinchi qismlarda, ya’ni og‘iz bo‘shlig‘ida hamda burun bo‘shlig‘ida shakllanadi. Bunda bo‘g‘iz, tomoq, yumshoq tanglay, hiqildoq, qattiq tanglay, til, tishlar, lablar, burun bo‘shlig‘ida shovqin hamda ovoz kuchayadi, tovushlar “rang” oladi. Tovush paychalaridan chiqqan kuchsiz tovush tom oq, og‘iz, burun bo‘shliqlariga urilib kuchayib boradi. Demak, ular rezonatorlik vazifasini o‘taydilar. Og‘iz bo‘shlig‘i to‘rining yuqori qismida kichik til, yumshoq tanglay, qattiq tanglay, uning oldida yuqori qator 84 tishlar, ustki lab, og‘iz bo‘shlig‘ining quyi qismida til, pastki tishlar va lab joylashgan. Bo‘g‘izdan kelgan ovozli havoning qayerdan o'tishi quyidagicha: agar yumshoq tanglay yuqori tortilib, kichik til orqaga surilib tomoqqa tegsa, burun bo‘shlig‘i yo‘li yopiladi va ovozli (yoki shovqinli) havo og'iz bo‘shlig‘idan o‘tadi. Bu ovozli (shovqinli) havoga oliy asab sistemasi buyrug‘iga asosan kerakli nutq a’zolari shakl beradi. Yuqori tanglay pastga tortilib, kichik til oldinga surilsa, og‘iz bo‘shlig‘ining havo yo‘li yopiladi, ovozli (shovqinli) havo burun bo‘shlig‘idan o‘tadi. Burun tovushlarining hosil bo'lishida og‘iz bo‘shlig‘idagi nutq a’zolari ham ishtirok etadi. Nutq a’zolari harakatlanishiga ko‘ra nofaol va faol a’zolarga bo'linadi. Harakat qiluvchi nutq a’zolari faol hisoblanadi. Ularga til, lablar, yumshoq tanglay, kichik til, tovush paychalari kiradi. Nofaol a’zolarga tishlar, qattiq tanglay, burun bo‘shlig‘i kiradi. Faol nutq organlari ichida eng harakatchani tildir. U deyarli hamma nutq tovushlarining paydo bo‘lishi va shakllanishida ishtirok etadi. Tilning holatiga ko‘ra tovushlar til oldi, til o'rta, til orqa tovushlar deb yuritiladi. Tilning old qismida Yüklə 5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|