N. Bekmirzayev \'jj& notiqlik san’ati asoslari

a, i, e
unlilari: 
d, t, ch, s , j , z, sh, n, I, r
undoshlari, o‘rta qismida 
у
undoshi orqa 
qismida 
и, o ‘, о
unlilari; 
g, k, ng, q, r, g ‘, x
undoshlari paydo 
bo‘ladi. Lablar ham tovush hosil qilishda faol bo‘lib, 
u,
o ' 
о
(qisman) unlilari; 
b, p , v, f m
undoshlarining paydo bo'lishida 
ishtirok etadi, 
h
tovush bo‘g‘izidan chiqadi. 0 ‘zbek shevalarida 
deyarli hamma unlilaming til oldi juftlari uchraydi.
Nutqda nafasdan foydalanish. 
Tovush hosil qilishda nafas asosiy 
vositalardan hisoblanadi. Shunday ekan, undan to ‘g‘ri foydalana 
bilish uzoq va chiroyli so‘zlashning zaminini yaratadi:
Nafas olish uch turga bo‘linadi:
1. 
Kiftdan nafas olish. Nafas ko‘krakning yuqori qismida 
olinib, kiftlar ko'tariladi. Bunday nafas olish zararli. U kishini tez 
charchatadi. M e’yorida so‘zlashga imkon bermaydi.
2. 
Ko‘krak-qorin orqali nafas olish. Bunday nafas olganda 
o‘rta qovurg‘alar, biqin harakatga keladi, ya’ni ular kengayadi.
3. 
Aralash nafas olish, ya’ni pastki qovurg'alar, diafragma 
ishtirokida nafas olish. Bunda ko'krak qafasi va kiftlar ko'tarilmaydi.
So'zlaganda ravon, hovliqmasdan tabiiy nafas olish, uni kerakli 
ohang talabiga ko‘ra sarflash zarur. Nafas olish, tovush hosil qilish, 
uning talaffuzi bir-biriga mustahkam bog‘langandir. Bulaming
85

---

har biri miyaning, oliy asab sisitemasining ishi hisoblanadi. Ma’lum 
lug'aviy ma’no tashuvchi yoki grammatik vazifa bajaruvchi so‘z 
shaklini talaffuz qilish uchun berilgan belgi nafas olishni, nafasni 
o ‘pkadan chiqarish orqali unli va undosh tovushlar birikmasini 
yuzaga keltiradi. T ovushlarning sifati, jarangdorligi nutq 
a ’zolarining tuzilishi va talaffuz jarayonida qanday ishtirok 
etganligiga bog'liq. Artikulatsiya nutq tovushlarini talaffuz etganda 
nutq a’zolarining harakatidir. Nutq tovushlari talaffuzida nutq 
a’zolarining harakati ikki xil: ma’lum tovushni talaffuz etishga 
chog'lanishi va aytish —