N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,15 Mb. Pdf görüntüsü
|
19 / dərəqqu / dərəğluquş / keklitarax / kəkildarax / hüthüt / hophop / bubub / / bupbu / aşnabup / şinəbup / kələmama, tipdigan çöltoği, qaşqaldəğ, kəjələ / çalağan / şilovli, sağsağan / şoraqəcələ / qəcələ, hacıleyləx', qaratouğ, alacəhrə, pitdigən / birəbitdiyən / bürəbütdən, k'ok'əng, çərə qarğa, düləçə, dıradıra, kərkincəx', yapalax, k'uk'ut, nənəcürt, qajır, quzğun, quzuyötürən, qızılquş, qarabatdax, qojazığzığ, arıquşu, dədəciv, dəvdəv, zaxca, bozbuxa, alazığzığ, çovanalladan, qaraboğaz, anqut, cütquşu, gühgüh, yaylımquşu, çil, arı qıran və s. Çöl quşlarının tədqiqi zamanı müxtəlif xüsusiyyətlərə malik olan, rənginə, həyat tərzinə, insanların istifadəsinə və s. cəhətlərinə görə fərq- lənən quşların və onların adlarının böyük bir tədqiqata ehtiyacı olduğunu müşahidə etdik. Bəzi quş adları fonetik tərkibcə fərqlənsə də, bəzən eyni quşun müxtəlif adlarına, sinonim variantlarına rast gəlirik. Sinonim vari- antların leksik-semantik və fonosemantik açıqlaması Azərbaycan dilinin qədim leksik qatının öyrənilməsi üçün çox əhəmiyyətlidir. Bəzən də bir quşun digər quşa bənzədilməsi yolu ilə addəyişmə müşahidə olunur: gö- yərçin // tovuzquşu. İ. Cəfərsoylu, türk dillərində eyni adla adlandırılmış xeyli quş adı qeydə almışdır: qara quş, boz quş, boz doğan, ala doğan, ala tağanak, ağ baba, qara baba, bay qara, quş qara, alp qara, çal qara, qızılquş, laçın və s. Müəllif həmçinin şaman miflərində Ana Ağac və Quş Atadan bəhs olunduğunu da yazır [13. S. 232, 234]. «Qıpçaq qrupu türk dillərində quş ovçuluğu ilə əlaqədar leksik-ter- minoloji vahidlərdən şunkar, laçın və toğan sözlərini də misal göstərmək olar. Bunlar əsl ovçuluq vasitələridir. Türklər ovu, əsasən, bu quşlar va- sitəsi ilə edirmişlər. Qədim türk yazılı abidələrində şahin (qızılquş, tərlan) quş adının bir neçə formasına rast gəlmək olur. M. Kaşğarinin, qədim ru- nik yazıların və qədim uyğur mənbələrinin dilində çağru, kekük, şunkar, sonkur, laçın, toğan sözlərinə rast gəlmək olur» [14. S. 221–222]. M. Kaşğari bəzi quşlar haqqında belə bir məlumat da vermişdir: «çaflı / çağrı – şahin [3. IV. S. 124–125], turumtay – yırtıcı bir quş [3. IV. S. 375], toğrul − yırtıcı bir quş, min qaz öldürüb birini yeyir» [3. IV. S. 554]. İqtisadiyyatın, kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsi, yeyinti baxı- mından ev quşlarının (toyuq, xoruz, beçə, fərə, ördək, qaz, hinduşqa və s.) saxlanılması, onların müxtəlif cinslərinin əldə olunması təsərrüfatın əsas işlərindən birinə çevrilmişdir. Hətta çöl quşu hesab olunan bildirçinin də kütləvi istehsalına başlanılmışdır. Quşçuluq sənayesinin inkişafı üçün Azərbaycanın bir çox yerlərində «broyler» quşçuluq fabrikləri fəaliyyət göstərir. Bununla belə xırda təsərrüfatla məşğul olan hər bir ailənin də özünəməxsus quşçuluq təsərrüfatı vardır. Azərbaycan dilinin dialekt və 2 * 20 şivələrində quşçuluq təsərrüfatı ilə bağlı olan bir çox sözlər işlənir ki, bu da etnolinqvistik, fonosemantik təhlil baxımından maraq doğurur. Güdül sözü Çənbərək şivəsində ‘quyruqsuz toyuq’ mənasında işlə- nir. Məlumdur ki, quyruqsuz toyuq olmaz, hər halda quyruğu gödək, qısa olduğu üçün bu toyuq növü güdül adlanmışdır. Güdül sözünün kök morfemi ilə gödək / güdək və qısa / qıssa sözlərinin kök morfemi eynidir. g ~ q dəyişmələrinin Azərbaycan dili dialekt və şivələri üçün xarakterik olduğunu nəzərə alsaq, fikrimiz daha inandırıcı olar. Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin şimal, şimal-qərb, qərb arealı üçün q, şərq, cənub-şərq və cənub arealı üçün g samitinin işlənməsi xarakterikdir. k → k', g → q səs axarı samitin dilarxasına doğru meyilləndiyini göstərir (k'ar, qəl, qet, inak' və s.) ki, buna da qıpçaq ünsürləri kimi baxmaq olar. gü- / gö- / gi- / qı- / qa- və i. a. yuvasından törəyən güdül sözü böyük bir söz ailəsinin üzvüdür: güdəlmək, gödərək, qısmaq, qısalmaq, qısılmaq, gödək // güdək, qısa və s. Azərbaycan dilinin dialekt və şivələrində müşahidə olunan quyru- ğugödək, qısaquyruqlu quş adlarına diqqət yetirsək, səs keçidlərini daha aydın görmək olar: simə (Göyçay), sümeg (Bakı), tümiğ (Ağsu), lümə (Ağsu, Bakı, Gəncə, Naxçıvan, Salyan, İrəvan), lüməg (Bakı, Şamaxı), nimmə (Kəlbəcər), dümbə (Mingəçevir, Yevlax), dümbül (Şəki), dümbəx' (Cəbrayıl, Mingəçevir, Oğuz, Şəki) və s. Bu sözlərin fonetik tərkibinə birlikdə nəzər saldıqda s → t → d → l → n səs axarı əsasında yaranmış fonetik variantlar üzə çıxmış olur. Ayrılıqda yanaşma zamanı tümbül və nimmə sözünün eyni kök morfemlə bağlanan fonetik variantlar olduğunu söyləmək çətin olardı. Həmçinin bu sözlər ‘qısaquyruq’ mənasında işlənsə də, tük sözü ilə daha çox bağlıdır. Bu cəhətdən aşağıdakı sözlərə də nəzər salaq. Tümbül sözü Şamaxı şivələrində ‘tükü tökülmüş işlənir. Tü- kök morfemi əsasında formalaşan bu söz oğuz elementləri ilə seçilir. M. Kaşğari tü sözünün ‘saç’, ‘tük’, ‘qıl’ mənalarında işləndiyini göstərmişdir [3. IV. S. 582]. Yazılı abidələrdə tülü, tülək kimi sözlərin də ‘tükünü tökmüş’ mənasında işləndiyi məlumdur. ‘Tədriclə tükü tökülmək (quş haqqında)’ mənasında işlənən tümbülləşməy feli də Şamaxı şivələrində müşahidə edilmişdir: Bizim toyuğ tümbülləşir. ‘Tükünü tökmək’ mənasın- da tülənmağ (Xaçmaz, Quba) / tüləməx' (Ağdam, Cəbrayıl, Kəlbəcər, Min- gəçevir, Şəki, Şəmkir, Zəngilan) / tülənməy (Şamaxı) sözləri də müşahidə edilmişdir. M. Kaşğari ‘tükünü tökmək’ mənasında tülə sözünü qeydə almışdır [3. IV. S. 585]. Tü- kök morfemi qədim türk mənşəli söz olub, cü- / çü- / sü- və s. fonetik variantları ilə uyğunlaşan, ‘çıxmaq’, ‘dikəlmək’ anlamını verən fel kök morfemindən törəmişdir. Çünki tük sözünün özü də iki morfemdən Yüklə 1,15 Mb. Dostları ilə paylaş:
|