N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
174 Liofil hormonlar sintez olunan kimi qana ifraz edilir. Asanlıqla hüceyrə membranını keçir, hüceyrədaxili reseptorlarla birləşir. Hüceyrədaxili genlərin çevrilmələrini tənzimləyir. Daşıyı- cı zülallar vasitəsilə daşınır. Hidrofil hormonlar peptid təbiətli və yaxud da amin turşularının törəmələridirlər və bəzi hüceyrələrdə toplana bilirlər, hüceyrə daxilinə keçə bilmirlər, membran səthindəki reseptorlarla birləşə bilirlər. Qan axınında daşıyıcısız hərəkət edirlər. Hormonlar – xüsusi üzv və toxumalarda hazırlanaraq qana və limfaya ifraz edilən hazırlandığı yerdən kənarda orqanizmin müxtəlif üzvlərinin funksyasına təsir göstərən spesifik aktiv mad- dələrdir. Hormon termini 1905-ci ildə E. N. Starlinq tərəfindən elmə daxil edilmiş (yunanca hormao - oyadıram) və əvvəllər müx- təlif mənşəli bioloji aktiv maddələri adlandırmaq məqsədilə işlə- dilmişdir. Hormonlar ilk dəfə Burdax və Myuller tərəfindən (1845) sonralar Bertold (1889) və Braun Sexar (1892) bu işlə məşğul ilmağa başlamışdır. Hormonlar maddələr mübadiləsini, fermentetiv prosesləri ayrı-ayrı orqanların funksiyasını nizama salır. Bunların təsirində qarşılıqlı əlaqə vardır. Onlar orqanizmdə həm sərbəst, həm də zülallar, fosfatidlər, üzvi turşular və başqa maddələrlə kompleks səklində olur. Bu formalar sinir impulslarının təsirindən dəyişə bilər. Hormonlar ayrı-ayrı toxuma və orqanlarda biokimyəvi reaksiyaları tənzimləyir. Məsələn: hormonlar nRNT-ın sintezini, ribosomun funksiyalarını aminturşuların daşınmasını (translya- siya) nizama salır. Mərkəzi sinir sistemi ilə daxili sekresiya vəzlərini ifraz et- 175 diyi hormonlar arasında siqnallar ötürən peptid quruluşlu (tərəfli) hormonlar mövcuddur. Bu hormonları tənzimləyici-faktorlar və ya neyrohormonlar adlanır. Hormonlar digər maddələrdən öz spesfikliyinə, yüksək bioloji aktivliyinə, xüsusi vəzilərdə sintez olunaraq qana ifraz etmələrinə və təsirinin distanlığına görə fərqlənir. Göstərilən xassələrin hamısına malik olan hormonlar həqiqi hormonlar hesab edilir. Hormonların spesifikliyi – onun xarakterik kimyəvi quru- luşuna və quruluşa müvafiq gələn bioloji təsir xüsusiyyətinə malik olması müəyyən bir vəzdə sintez olunaraq qana ifraz edilməsi nəzərdə tutulur. Hormonlar çox yüksək bioloji aktivliyə malikdirlər. Onlar olduqca kiçik dozalarda (bioloji mayelərin hər 100 ml-də nanoqram və mikroqram 10 -6 dozada) öz təsirini təzahür etdirir. Onlar yalnız periferik toxumalarda müəyyən dəyşirikliyə uğradıq- dan sonra hormonal aktivliyi əldə edirlər. Buna görə onları parahormonlar adlandırmaq daha məqsədəuyğundur. Cinsiyyət vəzlərində və böyrəküstü vəzinin qabıq maddəsində hazırlanan androstendion və dehidroepiandrosteron parahormonların nüma- yəndələridir. Bəzi endokrin vəzilərin məhsulları eyni zamanda həm hormon, həm də parahormon vəzifəsini daşıya bilir (məsələn, testosteron, lipotropin). Həqiqi hormonlar toxuma hormonlarından fərqli xüsusiy- yətləri sintez olunduğu vəzdən xeyli uzaqda yerləşən toxumalar təsir göstərməsidir. Bu xassə hormonların – distantlığıdır. Endokrin vəzilərin fəaliyyətində əks-əlaqə prinsipi möv- cuddur. Belə ki, hipovizin ön payının, qalzxanabənzər vəzinin, cinsiyyət vəzlərinin və böyrəküstü vəzin qabıq maddəsinin fəaliy- yətini tənzim edən bir neçə hormon hipovizin ön payının hormon- 176 larının sekresiyasına təsir göstərir. Endokrin vəzilərin fəaliyyətinin sinir sistemindən asılılığı əlaqəli və əks əlaqəli formada qurulmuşdur. Sinir sistemi endokrin vəzlərin fəaliyyətinə əsasən hipota- lamus vasitəsi ilə təsir göstərir. Xarici və daxili amillərin təsiri altında orqanizmin toxumalarında yerləşən reseptorlarda impulslar yaranaraq mərkəzi sinir sisteminə verilir. Nəticədə hipotalamusda spesifik tənzimedici hormonlar (leberinlər və statinlər) sintez olunur. Onların təsiri ilə hipovizin ön payının hormonlarının sintezi sürətlənir ya da ləngiyir. Hipovizin ön payının hormonları isə öz növbəsində digər daxili sekresiya vəzilərinin fəaliyyətinin tənzimində iştirak edir. Beləliklə, yuxarıda göstərilən xassələr hormonların bioüzvi maddələrin xüsusi bir qrupu kimi səciyyə- ləndirməyə və onları digər humoral amillərdən (sinir sisteminin mediatorları, toxuma hormonları və s.) fərqləndirməyə əsas verir. Qeyd etmək lazımdır ki, humoral amillərin hormonal və qeyri- hormonal növlərə bölünməsi müəyyən dərəcədə məqsədəuyğun olsa da, şərtidir. Hormonlarla prohormonlar, histohormonlar və hüceyrədaxili tənzimedicilər arasında kəskin fərq yoxdur. Bəzi birləşmələr bu maddələr arasında aralıq mövqe tutur. Eyni bir maddə həm hormon, həm də histohormon üçün səciyyəvi olan xassələrə malik ola bilər (məsələn, progesteron). Bundan əlavə, qeyri-hormonal amillərin əksəriyyətinin təsir mexanizmi hormon- ların hüceyrələrə təsirinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır. 177 Hipovizin ön his sə si Hona dotr op hor mon lar Adr enoko rti ko tr op hor mon B öyr əküs tü və z. qa bıq his sə si Kor ti kos os te - roidl ər T oxu ml uq v ə yumur talıq Andr oge n lə r E str oge n lə r T ir eo tr op in hor mon u Qa lxana b ənz ər v əz T ir o ks in L iber inl ər Sini r impul slar ı Xa rici v ə da xil i im pu ls lar M ərk əz i sini r sis temi Hipotala mus P rolak ti n S amatot ropin hor mon Süd və zil əri M əd əa ltı və zin hüc eyr əl ər i İns uli n Qlüka qon S omatos tati n S tatinl ər Hipovizin ar xa his sə si T ənz im lə y ici fa kto rlar Va zopr es sin Oks it os in Ar ter io ll ar Süd və zil ər in in düz ün ə əz əl əl əri Qa nda hor mon lar ını n qa tılı ğı nın də yiş m əs i (+ , ─) ƏKS ƏLAQƏ İnsa n orq anizmind ə ho rmonl arın sint ez ini n tə nz im lə nm əsi s xe mi . Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|