N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

389 
 
lizindən alınan yağ turşularının β-oksidləşmə məhsullarından ayrı-
lan enerji ATF-də toplanır ki, bu enerjidən zülalların biosintezində 
istifadə  olunur.  Triqliseridlərin  və  digər  lipidlərin  parçalanma 
məhsullarını Krebs siklinə qoşan və həmçinin aktivləşdirən asetil- 
KoA molekuludur. Bu maddə dikarbon və trikarbon siklinə qoşul-
maqla  α-ketoqlutar  və  oksalat-sirkə  turşusunun  sintezini  təmin 
edir, piroüzüm turşusunu karboksizləşdirir. Həmin ketoturşulardan 
da  aminturşular  sintez  olunur.  Zülalların  tərkibində  rast  gəlinən 
aminturşuların çoxusu lipidlərin parçalanma məhsullarından sintez 
olunur. 
 
 

---

390 
 
Həmçinin  lipidlərin  sintezi  zülalların  parçalanma  məhsul-
larının  hesabına  baş  verə  bilər.  Belə  ki,  aminturşuların  çevril-
məsindən piroüzüm turşusu onun da oksidləşərək karboksizləşmə-
sindən asetil-KoA alınır. Sonuncu alınan asetil-KoA molekulu isə 
ali yağ turşularının və lipidlərin digər komponentlərinin sintezində 
başlıca rol oynayır.  
13.4.6.  Karbohidratların  və  lipidlərin  mübadiləsi 
arasında  əlaqə.  Karbohidratlar  ilə  lipidlər  arasında  əsas  əlaqəni 
yaradan piroüzüm turşusu və asetil-KoA molekullarıdır. Piroüzüm 
turşusu oksidləşmə dekarboksilləşmə yolu ilə asetil-KoA moleku-
luna  çevrilir.  Asetil-KoA  molekulu  isə  orqanizmdə  yağ  turşula-
rının,  triqliseridlərin,  həmçinin  digər  lipidlərin  biosintezi  üçün 
əsas vasitəçi birləşmədir. Karbohidratların dixotomik parçalanma-
sından  alınan  3-fosfoqliserin  aldehidi  izomerləşərək  fosfodioksi-
asetona  çevrilir,  axırıncının  reduksiyasından  alınan  fosfoqliserin 
molekulu  isə  sadə  və  mürəkkəb  lipidlərin  sintezi  üçün  əvəze-
dilməz birləşmədir.  
Lipidlərin parçalanma məhsulu olan qliserin və asetil-KoA 
molekulu  karbohidratların  sintezi  üçün  ilkin  birləşmə  kimi 
əhəmiyyətlidir. Asetil-Ko A molekulu  piroüzüm  turşusuna çevri-
lir. Axırıncılardan isə dixotomik mübadilə yolu ilə karbohidratlar 
sintez olunur.  
Mövzunun sonluğunda çıxardığımız nəticələrə əsasən belə 
qənaətə  gəlmək  olar  ki,  orqanizmdə  zülalların,  nuklein  turşuları-
nın,  karbohodratların  və  lipidlərin  mübadiləsi  bir-biri  ilə  əlaqəli-
dir, vəhdət təşkil edir və bu mübadilə prosesləri bir-birilə bağlıdır. 
Orqanizmdə bütün biokimyəvi proseslər bütöv bir sistem şəklində 
-  öz-özünü  istiqamətləndirmək,  özünü  tənzimləmək,  özünü  təmin 
etmək  formasında  maddələr  mübadiləsini  yaradır  və  orqanizmin 
mövcudluğunu təmin edir.  

---

391 
 
ƏDƏBİYYAT 
 
1. Страйер Л. Биохимия: В 3т. – Москва. Мир, 1984. 
2.  Ленинджер  А.  Основы  биохимии:  В  3т.  –  Москва. 
Мир, 1985. 
3.  Xəlilov  Q.  B.  Heyvan  biokimyasının  əsasları.  Bakı. 
1987. Maarif.  
4. Франк-Каменецкий   М.  Д. Самая главная молекула. 
– Москва. Наука, 1988. 
5.  Həsənov  Ə.  C.,  Rzayev  N.  A.,  İslamzadə  F.  Q., 
Əfəndiyev A. M. Bioloji kimya. Bakı 1989. 
6. Березов Т.Т., Коровкин Б.Ф. Биологическая химия.-
Москва. Медицина, 1990. 
7. Биохимия человека: В -2т./Р. Марри, Д. Греннер, П. 
Мейс,  В. Радуэлл. - Москва. Мир, 1993. 
8.  Молекулярная биология клетки:  В-3т./  Б. Альбертс, 
Д. Брей, Дж. Льюс и др.- Москва, Мир -1993. 
9.  Грин  Н.,  Стаут  У.,  Тейлор  Д.  Биология:  В  –  3т.-
Москва. Мир,1996. 
10.  Филиппович  Ю.  Б.  Основы  биохимии.  Москва. 
Агар, 1999. 
11. Гринстейн Б., Гринстейн А. Наглядное биохимия. –
Москва. Мир, 2000. 
12. Кольман Я., Рем К. Г. Наглядное биохимия –Моск-
ва. Мир, 2000. 
13.  Северин  Е.  С.,  Алейникова  Т.  Л.,  Осипов  Е.  В. 
Биохимия.-Москва. Мир, 2000. 
14.  Северин  Е.  С.,  Алейникова  Т.  Л.,  Осипов  Е.  В. 
Биохимия. - Москва. Медицина. 2003. 

---

392 
 
15.  Эллиот  В.,  Эллиот  Д.  Биохимия  и  молекулярная 
биология. - Москва. Мир, 2003. 
16.  Ковалевский  Н.  И.  Биологическая  химия.  Москва. 
Академия 2008. 
17.Yusifoov  N.  M.,  Daşdəmirov  K.  Ş.  Biokimyadan 
xülasə. – Gəncə.Araz, 2010. 
18. Mövsümov E. M., Yusifov N. M. Qida kimyası. –Bakı, 
MVM. MMC - 2010. 
 
 
 
 
 
 
 

---

393 
 
MÜNDƏRİCAT 
 
MÜQƏDDİMƏ..............................................................................3 
I FƏSİL 
I. CANLI  ORQANİZMİN  KİMYƏVİ  TƏRKİBİ......................5 
1. KARBOHİDRATLAR..............................................................8 
1.1 Monosaxaridlər........................................................................9 
1.2 Oliqosaxaridlər.......................................................................27 
1.3 Polisaxaridlər..........................................................................32 
1.3.1 Homopolisaxaridlər.............................................................33 
1.3.2 Heteropolisaxaridlər............................................................37 
II FƏSİL 
2. LİPİDLƏR................................................................................42 
2.1. Lipidlərin təsnifatı və biokimyəvi xüsusiyyətləri..................42 
2.2. Neytral yağlar........................................................................44 
2.3 Mumlar...................................................................................49 
2.4 Steridlər...................................................................................51 
2.5 Fosfatidlər...............................................................................52 
2.5.1 Xolinfosfatidlər....................................................................53 
2.5.2 Kolaminfosfatidlər (kefalinlər)............................................54 
2.5.3 Serinfosfatidlər....................................................................55 
2.5.4 İnozitfosfatidlər....................................................................56 
2.5.5 Asetalfosfatidlər...................................................................57 
2.5.6 Sfinqofosfatidlər..................................................................57 
2.6 Qlikolipidlər............................................................................58 
III FƏSİL 
3.  Zülalllar....................................................................................62 
3.1  Zülalların tərkibi və funksiyaları...........................................62 
3.2 Zülalların ayrılması və təmizlənməsi üsulları.........................63 
3.3 Zülalların xassələri, molekulunun forması və nisbi molekul  

---

394 
 
      kütləsi......................................................................................64 
3.4 Zülalların aminturşu tərkibi....................................................66 
3.5 Peptidlər..................................................................................69 
3.6 Zülalların quruluşunun müasir izahı.......................................72 
3.7 Zülalların birinci quruluşu......................................................79 
3.8 Zülalların ikinci quruluşu.......................................................81 
3.9 Zülalların üçüncü quruluşu.....................................................82 
3.10 Zülalların dördüncü quruluşu...............................................84 
3.11 Zülalların təsnifatı və qısa xarakteristikası...........................86 
3.12 Sadə zülallar..........................................................................86 
3.13 Mürəkkəb zülallar.................................................................87 
3.13.1. Nukleoproteidlər...............................................................88 
3.13.2. Xromoproteidlər...............................................................88 
3.13.3. Mioqlobin də xromoproteiddir.........................................88 
3.13.4. Metalloproteidlər və metalloidproteidlər..........................89 
3.13.5. Fosfoproteidlər..................................................................89 
3.13.6. Lipoproteidlər...................................................................89 
3.13.7. Qlikoproteidlər..................................................................90 
IV FƏSİL 
4. NUKLEİN TURŞULARI.......................................................100 
4.1 Nuklein turşularının kimyəvi tərkibi və növləri...................100 
4.2 DNT və NT- in birinci quruluşu...........................................110 
4.3 DNT və RNT-in ikinci quruluşu...........................................112 
4.4 NT-ın üçüncü quruluşu.........................................................114 
4.5 Nukleoproteidlər...................................................................116 
V FƏSİL 
5. FERMENTLƏR......................................................................118 
5.1 Fermentlərin ayrılması və təmizlənməsi...............................119 
5.2 Fermentlərin quruluşu və kimyəvi təbiəti.............................121
 
5.3 Fermentlərin təsnifatı və nomenklaturası.............................124 

---

395 
 
5.4 Fermentlərin tədbiqi..............................................................132 
VI FƏSİL 
6. VİTAMİNLƏR VƏ KOFERMENTLƏR...............................135 
6.1 Vitaminlərin təsnifatı və nomenklaturası..............................136 
6.2 Vitaminlərin təyin edilmə üsulları........................................139 
6.3 A vitamini.............................................................................139 
6.4 D vitamini.............................................................................143 
6.5 E vitamini..............................................................................144 
6.6 K vitamini.............................................................................147 
6.7 F-vitamini.............................................................................148 
6.8 Q vitamini. Ubixinon............................................................149 
6.9 B
1
 vitamini............................................................................150 
6.10 B
2
 vitamini..........................................................................152
 
6.11 B
3
 vitamini..........................................................................154 
6.12 B
5
-vitamini (və ya PP)........................................................156 
6.13 B
6
 vitamini..........................................................................158 
6.14 B
12
 vitamini.........................................................................160 
6.15 C vitamini...........................................................................162 
6.16 P vitamini............................................................................165 
6.17 H vitamini...........................................................................166 
6.18 Antivitaminlər.....................................................................167 
VII FƏSİL 
7. HORMONLAR.......................................................................170 
7.1 Hormonların təsir mexanizmi...............................................175 
7.2 Hormonların təsnifatı............................................................176 
7.3 Qalxanvari vəzi hormonları..................................................177 
7.4 Qalxanvarı ətraf vəzilər........................................................180 
7.5 Böyrəküstü vəziləri hormonları............................................181 
7.6 Mədəaltı vəzi hormonları......................................................183 
7.7 Tənasül vəziləri hormonları..................................................186 

---

396 
 
7.8 Hipofiz vəzi hormonları........................................................189 
7.8.1 Somatotropin......................................................................189 
7.8.2 Honadotrop hormonlar.......................................................190 
7.8.3. Folikultənzimedici hormon...............................................191 
7.8.4. Lüteinləşdirici hormon......................................................191 
7.8.5. Laktogen hormon (laktotropin).........................................191 
7.8.6. Andenokortikotropin (AKTH)..........................................191 
7.8.7. Tireotropin........................................................................192 
7.8.8. Hipofizin orta payının hormonu.......................................192 
7.8.9. Hipofizin arxa payının hormonları...................................193 
7.8.10. Oksitosin (pitosin)..........................................................194 
7.8.11. Vazopressin (antidiuretik hormon).................................195 
7.9 Hormonoidlər........................................................................196 
VIII FƏSİL 
8. MADDƏLƏR MÜBADİLƏSİ VƏ ENERJİ..........................199 
8.1 Maddələr mübadiləsinin öyrənilmə üsulları.........................207 
8.2 Həzmin biokimyası...............................................................210 
8.3 Həzm kanalından maddələrin sorulması...............................218 
8.4 Bioloji oksidləşmə................................................................220 
8.5 Bioloji oksidləşmənin mexanizmi........................................221 
8.6 Oksidləşməklə fosforlaşma...................................................233 
8.7 Makroergik birləşmələr........................................................238 
IX FƏSİL 
9. NUKLEİN TURŞULARININ MÜBADİLƏSİ......................243 
9.1 Nuklein turşularının həzm sistemində parçalanması............243 
9.2 Nuklein turşularının bioloji sintezi.......................................248 
9.2.1. DNT biosintezinin inisiasiyası..........................................257 
9.2.2. DNT sintezinin elonqasiya mərhələsi...............................257 
9.2.3. RNT-nin biosintezi (transkripsiya)...................................258 
9.3 Nuklein turşuları mübadiləsinin pozğunluqları....................262 

---

397 
 
X FƏSİL 
10. ZÜLALLARIN MÜBADİLƏSİ...........................................266 
10.1 Zülal və aminturşuların parçalanması.................................266 
10.2 Aminturşuların biosintezi...................................................279 
10.3 Zülalların biosintezi............................................................283 
XI FƏSİL 
11. KARBOHİDRATLARIN MÜBADİLƏSİ...........................292 
11.1 Karbohidratların həzm sistemində çevrilməsi....................293 
11.2 Karbohidratların aralıq mübadiləsi.....................................296 
11.3 Dixotomik yolla (anaerob) qlükoza-6-fosfatın   parçalan- 
        ması.....................................................................................298 
11.4 Spirtə qıcqırma....................................................................304 
11.5 Karbohidratların aerob parçalanması (piroüzüm turşusu- 
        nun mübadiləsi)..................................................................305  
11.6 Karbohidratların oksidləşməsinin pentozofosfat yolu   
       (apotomik oksidləşmə).........................................................308 
11.7 Fruktoza və qalaktozanın mübadilə xüsusiyyətləri.............313 
11.8 Karbohidratların biosintezi.................................................317 
11.9 Şəkər mübadiləsinin neyro-humoral tənzimi......................322 
11.10 Karbohidrat mübadiləsinin pozğunluqları........................324 
11.10.1. Şəkərli diabet................................................................326 
11.10.2. Fruktozuriya..................................................................329 
11.10.3. Qalaktozemiya..............................................................330 
11.10.4. Qlikogenozlar...............................................................331 
XII FƏSİL
 
12. LİPİDLƏRİN MÜBADİLƏSİ..............................................333 
12.1 Yağların parçalanması........................................................334 
12.2 Qliserin və yağ turşularının mübadiləsi..............................336 
12.3 Keton cisimciklərinin yaranması (ketogenez) və oksid- 
        ləşmə (ketoliz)....................................................................343 

---

398 
 
12.4 Yağabənzər maddələrin mübadiləsi....................................350 
12.5 Sterinlərin mübadiləsi.........................................................352 
12.6 Ali doymuş yağ turşularının biosintezi...............................354 
12.7 Doymamış ali yağ turşularının biosintezi...........................359 
12.8 Yağların (triqliseridlərin) sintezi........................................361 
12.9 Lipid mübadiləsinin pozğunluqları.....................................362 
12.9.1 Lipidlərin həzm və sorulmasının pozulması....................362 
12.9.2 Lipidlərin aralıq mübadiləsinin pozğunluqları................364 
12.9.2.1. Qaraciyər piy infiltrasiyası..........................................364 
12.9.2.2. Ketonemiya və ketonuriya...........................................366 
12.9.2.3. Xolesterin mübadiləsinin pozğunluqları......................367 
XIII FƏSİL 
13. MİNERAL MADDƏLƏR MÜBADİLƏSİ..........................370
 
13.1 Suyun mübadiləsi................................................................371 
13.2 Duzların mübadiləsi............................................................373 
13.3 Mikroelementlər.................................................................378 
13.4 Maddələr mübadiləsinin orqanizmlə əlaqəsi (vəhdəti).......381 
13.4.1. Nuklein turşularının və zülalların mübadiləsi  
            arasında əlaqə..................................................................384 
13.4.2. Nuklein turşularının və karbohidratların mübadiləsi  
            arasında əlaqə..................................................................384 
13.4.3. Nuklein turşularının və lipidlərin (triqliseridlərin) 
            mübadiləsi arasında əlaqə...............................................385 
13.4.4. Karbohidratların və zülalların mübadiləsi arasında  
            əlaqə................................................................................385 
13.4.5. Zülalların və lipidlərin mübadiləsi arasında əlaqə..........385 
13.4.6. Karbohidratların və lipidlərin mübadiləsi arasında 
            əlaqə................................................................................387 
ƏDƏBİYYAT.............................................................................388