N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

204 
 
Yağlar 
10 – 15  
30 (9,3) 
10 
80 
130 
Ümumi enerji 
mənbəyi, əsas 
enerji ehtiyatı; 
vitaminlərin həll-
edicisi; Əvəzolun-
maz yağ turşuları-
nın mənbəyi 
Yüksək
molekul-
lu doy-
mamış 
yağ tur-
şuları; 
linol, 
linolin, 
araxidon  
Su 
35 – 40  
0 
1200 
- 
- 
Həlledici; 
hüceyrənin tərkib 
hissəsi; biokim-
yəvi reaksiyaların 
əsası, orqanizmdə 
temperaturun 
tənzimləyicisi  
- 
Mineral maddələr 
 
 
 
 
 
Quruluş kompo-
nentləri; elektro-
litlər; ferment-
lərin kofaktoru 
Makro- 
və mik-
roele-
mentlər  
Vitaminlər  
- 
- 
0,2 
- 
- 
Kofermentlərin 
tərkib hissəsi 
Yağlarda 
və suda 
həll olan 
vitamin-
lər 
 
* - bölünəndə kişilər, böləndə qadınlar üçün norma verilmişdir. 
Anabolizm  (assimlyasiya)-prosesində  sadə  molekullardan 
mürəkkəb  tərkibli  maddələrin  sintez  olunması  baş  verir.  Anabo-
lizim  prosesində  NT-i,  zülallar  və  digər  makromolekullar  əmələ 
gəlir. Anabolizm reksiyaları ATF və NADN-enerjisindən iatifadə 
sayəsində mümkün olur.  
Katabolizm  (dissimliyasiya)-prosesi  orqanizmin  hüceyrə-
lərində  mürəkkəb  maddələrin  daha  sadə  aşağı  molekul  tərkibli 
məhsullara (CO
2
, H
2
O,NH
3
 və s) çevrilməsi və onların orqanizm-
dən xaric olunmasıdır. 
 Anabolizm  və  katabolizm  prosesləri  bir-birindən  asılı  ol-
mayaraq müxtəlif istiqamətlərdə baş verir. Ancaq buna baxmaya- 

---

205 
 
yaraq  bu  proseslər  bir-birilə  vəhdət  təşkil  edir.  Katabolizm 
prosesləri  anabolizm  prosesləri  üçün  metabolitlərə  enerji  hazırla-
yır.  Anabolizm  prosesləri  isə  ehtiyat  enerji  yığır  və  mürəkkəb 
maddələr hazırlayır. 
Bütün  canlılar  üçün  yer  kürəsində  ilk  enerji  mənbəyi 
Günəşdir. Fotosintez prosesi Günəş enerjisi (hν) nəticəsində bitki-
lərin  yaşıl  hissələrində  üzvi  maddələrin  əmələ  gəlməsini  təmin 
edir. Bitkilər avtotrof  orqanizmlərdir. 
2
6
12
6
2
2
6
6
6
nO
O
H
nC
O
nH
nCO
h
xlorofil




 
Bu prosesdə qeyri üzvi  maddələrdən üzvi maddələr sintez 
olunur. 
İnsanlar və heyvanlar isə enerji mənbəyi kimi  yalnız qida 
vasitəsilə  qəbul  olunan  üzvi  maddələrdən  istifadə  edir,  belə 
orqanizimlər  heterotrof orqanizmlər adlanır.  
Cədvəl 11. 
İnsanın mineral komponentlərə təlabatı 
 
Kompo-
nent 
Orqanizmdə 
miqdarı q-la 
Əsas mənbəi 
Gündəlik 
təlabatı q-la 
Funksyası 
Su 
H
2
O 
35000-40000 
İçkilər; bərk qidanın 
tərkibində olan su; 
oksidləşmə prosesində 
alınan su (300 q) 
1200/900
* 
Həlledici; hüceyrənin 
tərkib hissəsi, biokimyəvi 
reaksiyaların iştirakçısı 
Makroelementlər
** 
Na 
100 
Xörək duzu 
1,1 - 3,3  
Osmotik tənzimləyici; 
membran potensialcısı  
K 
150 
Meyvə, tərəvəz, dənli 
bitkilər 
1,9-5,6 
Membran potensialcısı, 
mineral maddələr müba-
diləsi 
Ca 
1300 
Süd və süd məhsulları 
0,8 
Sümük toxumasını 
formalaşdırmaq; qanın 
laxtalanması; orqanizmin 
siqnal maddəsi 
Mg 
20 
Yaşıl tərəvəz 
0,35 
Sümük toxumasını for-
malaşdırmaq, ferment-
lərin koferment tərkibi 

---

206 
 
CI 
160 
Xörək duzu 
1,7-5,1 
Mineral maddələr müba-
diləsi 
P 
650 
Ət, süd, tərəvəz,dənli 
bitkilər 
0,8 
Sümük toxumasını 
forma-laşdırmaq; enerji 
mübadiləsi, nuklein 
turşularının mübadiləsi 
S 
200 
Kükürdlü aminturşular 
(sistin, sistein, metio-
nin) 
0,2 
Lipidlərin və 
karbohidratların 
mübadiləsi; konyuqatla-
rın əmələgətiricisi 
Mikroelementlər 
Fe 
4 – 5  
Ət, qaraciyər, yumurta, 
tərəvəz, kartof, dənli 
bitkilər 
0,010 
Hemoqlobin, mioqlobin, 
sitoxromlar 
Zn 
2 – 3  
Ət, qaraciyər, dənli 
bitkilər 
0,015 
Sinktərkibli fermentlər 
Cu 
0,1 – 0,2  
Ət, balıq, meyvə, 
tərəvəz 
(2 – 3) ∙ 10
-3 
Oksidazalar 
Mn 
0,02 
Qida məhsullarının 
əksərində 
(2 – 5) ∙ 10
-3 
Fermentlər 
Co 
˂ 0,01 
Balıq 
─ 
B
12
 – vitamini 
Cr 
˂0,01 
─ 
(0,5 – 2) ∙ 10
-4 
─ 
Mo 
0,02 
Dənli bitkilər, qoz, 
fındıq, şabalıd 
(1,5 – 5) ∙ 10
-4 
Oksireduktaza 
Se 
─ 
Ət, tərəvəz 
(0,5 – 2) ∙ 10
-4 
Selentərkibli fermentlər 
J 
0,03 
Dəniz balığı, yodlaşdı-
rılmış duz, dəniz 
yosunları, içməli su, qoz 
1,5 ∙ 10
-4 
Tiroksin 
F
- 
─ 
Dana əti, içməli su, çay, 
süd 
(1,5 – 4) ∙ 10
-4 
Sümük, dişin emalı 
 
 
*  -  Bölünəndə  kişilər,  böləndə  qadınlar  üçün  norma 
verilmişdir. 
** - Göstərilən makroelementlərə gündəlik təlabatı 100 mq-
dan çox olanlardır. 
Canlı  orqanizmə  daxil  olan  hər  bir  üzvi  maddə  müəyyən 
miqdarda potensial enerji ehtiyatına malikdir. Buna sərbəst enerji 
adı verilmişdir. Üzvi maddə yandırıldıqda onun enerjisi bütünlük- 
lə  istilik  şəklində  xaric  olunur.  Maddənin  kalorinetr  vasitəsilə 
təyin  edilən  yanma  istiliyinə  ümumi  enerji  adı  verilmişdir.  Sabit 
temperatur və atmosfer təzyiqi şəraitində maddənin yanma istiliyi 
ilə  sərbəst  enerjisi  arasında  olan  əlaqə  ΔH=ΔG+TΔS  tənliyi  ilə 

---