N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

281 
 
azalmasına və orqanzimin qələvi ehtiyatının mühafizə olunmasına 
imkan verir.  
Qlütamin  və  asparagin  isə  zülallarla  nuklein  turşularının 
mübadiləsi arasında əlaqə yaradır.  
Orqanizmdə  müxtəlif  aminturşuların  aminləşməsi  və  ya 
transaminləşməsi  məhsulları  olan  α  ketoturşular  ya  oksidləşmə 
yolu  ilə  CO
2
  və  H
2
O-ya  çevrilir  ya  da  müxtəlif  biosintez 
proseslərinə  sərf  edilir.  α-ketoturşular  oksidləşdirici  karboksilsiz-
ləşmə yolu ilə üzvi turşulara çevrilir.  
 
 
 
 
Əmələ gələn üzvi turşular β oksidləşmə yolu ilə parçalana-
raq  sirkə  turşusuna  o  da  öz  növbəsində  CO
2
  və  suya  parçalanır. 
Aminturşu molekullarının azotsuz hissələri karbohidrat  və  yağla-
rın  biosintezində  də  iştirak  edə  bilir.  Aclıq  halı  keçirən  bəzi 
heyvanlar  üzərində  (diabet  xəstəliyi  olan  heyvanlar)  aparılan 
təcrübələr nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, bəzi aminturşular 
qlikonegenezi  (aminturşulardan  karbohidratların  sintezini)  sürət-
ləndirir  və  qaraciyərdə  qlikogenin  miqdarını  artırır.  Aminturşu-
ların digər qrupu isə orqanizmdə keton cisimlərin əmələ gəlməsini 
sürətləndirir.  Bu  xüsusiyyətlərinə  əsaslanaraq  aminturşular  iki 
qrupa bölünür. Birincilər qlikonegenezi  sürətləndirir-qlikoplastik, 
ketogenezi  sürətləndirənlər  isə-ketoplastik  aminturşular  adlanır. 
Aminturşulardan  qlisin,  alanin,  serin,  treonin,  valin  qlütamin  və 
asparagin  turşuları,  histidin,  arginin,  prolin-qlikoplastik,  leysin 
tirozin və fenilalanin isə-lipoplastik xassəyə malikdir. İzoleysin və 
hidroksiprolin zəif şəkildə hər iki xassə göstərir.  
R─CH
2
─C─COOH 

 


2
2
1 O
R─CH
2
─COOH 
                 ║                     ─CO
2
 
               O 
       α-ketoturşu                                 üzvi turşu 

---

282 
 
Aminturşuların qlükoplastik və ketoplastik xassələr göstər-
məsi,  onların  tərkibində  olan  funksional  qruplardan  və  onların 
miqdarından asılı olaraq dəyişir. 
 
10.2 Aminturşuların biosintezi 
 
Aminturşular  əvvəlcə  bitkilərdə  qeyri-üzvi  maddələrdən 
sintez  olunur.  Bitki  hüceyrələrində  aminturşuların  sintezi  üçün 
ilkin  material  kimi  ammonyakdan  nitrat  turşusunun  duzlarından 
və xloroplastlarda fotosintez yolu ilə sintez edilən karbohidratlar-
dan istifadə  edilir. Heyvani  toxumalarda aminturşuların  bir qismi 
sintez  olunur  (əvəzedilən  aminturşular).  Bir  hissəsi  isə  orqani-
zmdə sintez olunmur (əvəzedilməyən aminturşular). 
Aminturşuların  ilk  sintezi  ketoturşuların  reduksiya  olun-
maqla  aminləşmə  yolu  ilə  və  doymamış  turşuların  birbaşa  amin-
ləşməsi ilə baş verir.  
Doymamış  turşuların  birbaşa  aminləşməsi  –  bitkilər  və 
bakteriyalar üçün xarakterikdir.  
 
 
 
Reduksiya  olunmaqla  aminləşmə  və  oksidləşməklə  amin-
sizləşmə  proseslərində  aminturşuların  sintez  proseslərinin  başlıca 
yollarıdır. Bunlar aşağıdakı reaksiyalarla baş verir.  
COOH                                             COOH 
│                                                                  │ 
CH  + NH
3    
   
Aspartat: ammiak-liaza
         CH−NH
2
 
║                                                                  │ 
CH                                                   CH
2
 
│                                                                  │ 
COOH                                             COOH 
 
 Fumar                                                 Asparagin 
Turşusu                                                  turşusu 

---

283 
 
1)  Ketoturşulara  ammonyakın  birbaşa  birləşməsi  nəticə-
sində iminturşuların alınması. 
Piroüzüm  turşusunun  alanindehidrogenaza  fermentinin 
iştirakı ilə ammonyakın birləşməsi aşğıdakı reaksiya vasitəsilə baş 
verir və nəticədə iminpropion turşusu alınır.  
 
 
 
2)  İminturşuların  reduksiya  olunmaqla  aminturşulara 
çevrilməsi. 
 
Aminturşularını  sintez  etmə  səviyyələrinə  görə  bitki  və  
heyvan  orqanizmi  bir-birindən  fərqlənirlər.  Bitki  orqanizmində 
100-dən çox aminturşu molekulu sintez olunur. Onların bir hissəsi 
təbii  zülalların  tərkibində  rast  gəlinir.  Çox  hissəsi  isə  nadir  halda 
rast gəlinir və özlərinə məxsus quruluşdadırlar ya sərbəst halda, ya 
da digər bioüzvi maddələrin tərkibində olurlar.  
Bitki orqanizmində ketoturşuların reduksiya olunmaqla və 
birbaşa  aminləşmə  reaksiyası  geniş  yer  tutur  və  bitkilər  üçün 
xarakterikdir.  Heyvan  orqanizmində  isə  müvafiq  ketoturşuların 
birbaşa aminləşmə reaksiyası üstünlük təşkil edir. Məsələn, qlüta-
min turşusundan asparagin turşusunun sintezi aşağıdakı kimidir.  
CH
3
                                                                       CH
3
 
│                                                       
 
Alanindehidrogenaza
      │ 
C=O + NH
3
  +  NADN + H
+
                                 CH−NH
2
 + NAD
+
 
│                                                                                             │ 
COOH                                                                   COOH 
 
                                                                                        Alanin 
CH
3
                                               CH
3
 
│                                                               │ 
C=O + NH
3
   
 
Alanindehidrogenaza 
     C=NH + H
2
O 
│                                                               │ 
COOH                                           COOH  
 
Piroüzüm                                               İminpropion  
 turşusu                                                    turşusu 

---