N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

270 
 
da  aktiv  formada  olmurlar.  Ancaq  mədə  şirəsindən  gələn  xlorid 
turşusunun həmçinin bağırsaq divarlarında olan xüsusi ferment  – 
prefermentin təsirindən aktiv formaya keçirlər. 
Zülalların  tam  parçalanma  məhsulları  olan  aminturşuları 
qana  sorulur,  bədənin  bütün  üzv  və  toxumalarına  aparılır.  Orqan 
və toxumalarda aminturşilarından spesifik zülallar, fermentlər, ho-
rmonlar, vtaminlər və s. birləşmələr sintez olunur. Aminturşuların 
bir hissəsi isə hüceyrələrdə parçalanaraq bəsit birləşmələrə çevrilir 
və  enerji  verir.  Bunun  hesabına  orqanizmin  enerjiyə  olan  təlaba-
tının  14%-i  ödənilir. 1q zülalın  parçalanmasından 4,1 kkal  enerji 
ayrılır.  
Zülalların  mübadiləsi  aşağıdakı  sxemdə  daha  aydın  görü-
nür: 
 
 
 
Orqanizmdə zülalların hidrolizinin ümumi sxemi aşağıdakı 
kimidir: 

---

271 
 
 

---

272 
 
Qlükoza  və  üzvi  turşulardan  fərqli  olaraq  aminturşular 
orqanizmdə uzun müddət sərbəst şəkildə qala bilmir. Onlar müx-
təlif  çevrilmələrə  məruz  qalır.  Orqanizmdə  aminturşuları  üç  cür 
çevrilməyə uğrayırlar: α – amin qrupuna görə, karboksil qrupuna 
görə və radikal çevrilmələrinə görə. 
Aminsizləşmə reaksiyalarına əsas–dezaminləşmə və trans-
aminləşmə  (yenidən  aminləşmə)  prosesləri  aiddir.  Dezaminləşmə 
reaksiyalar  müxtəlif  yollarla  (reduksiya  olunmaqla,  hidrolitik, 
oksidləşməklə,  molekuldaxili)  baş  verə  bilər.  Onlardan  başlıcası 
oksidləşməklə aminləşmədir. Bu da iki mərhələdə gedir. Əvvəlcə 
aminturşu  spesifik  dehidrogenaza  fermentlərinin  təsiri  ilə  (kofer-
ment  tərkibli  –  NAD
+ 
və  ya  NADF
+
)  oksidləşərək  iminturşulara 
çevrilir.  
 
 
 
 
Prosesin  ikinci  mərhələsində  iminturşu  molekulu  su  ilə 
reaksiyaya girərək ammonyaka və ketoturşuya çevrilir.  
 
 
 
 
Oksidləşmə  aminsizləşmədə  iştirak  edən  fermentlərin 
aktivliyi zəif olduğuna görə onlar insan və heyvan toxumalarında 
gedən aminturşu mübadiləsində mühüm rol oynaya bilmir. Amin-
turşuların tərkibindəki amin qrupları başlıca olaraq, yenidən amin-
ləşmə (transaminləşmə) yolu ilə mübadilə edilir.  
Yenidənaminləşmə α - ketoqlütar turşusunun keto qrupu 
       (CH
2
)
2
―COOH                                (CH
2
)
2
―COOH 
                                   + H
2
O                                                + NH
3
↑ 
HN═C―COOH                                  O═C―COOH 
 
                                                         α-Ketoqlutar turşusu 
          
(CH
2
)
2
―COOH                  
Qlutamat-
              (CH
2
)
2
―COOH 
                                      + NAD
+
   
hidrogenaza
                                        + NADN + H
+ 
 H
2
N―CH―COOH                                        HN═C―COOH
 
 
   Qlutamin turşusu                                          İminoqlutar turşusu 
 
 

---

273 
 
ilə  aminturşuların  α-amin  qrupu  arasında  yerdəyişmə  reaksiyası 
nəticəsində baş verir.  
 
 
Bu proses dönərdir, əmələ gələn qlütamin turşusu yenidən 
oksidləşməklə  -  aminsizləşmə  prosesinə  uğrayır.  Nəticədə  əmələ 
gələn  α-ketoqlütar  turşusu  L-aminturşularının  təkrar  aminləşməsi 
prosesinə  qoşulur.  Əvəzolunan  aminturşuların  hamısı  transamin-
ləşmə prosesində aktiv iştirak edir. Əvəzolunmayan aminturşular-
dan bəziləri  (triptofan,  metionin və  s.)  yenidən  aminləşmə  prose-
sində iştirak edir.  
 
Cədvəl 13. 
Zülal aminturşuları 
 
Əvəzolunmayanlar 
Qismən (şərti) 
əvəzolunmayanlar 
Əvəzolunanlar 
Qismən (şərti) 
əvəzolunanlar 
Valin 
Arginin 
Alanin 
Tirozin 
İzoleysin 
Histidin 
Asparagin 
Sistein 
Leysin 
 
Asparagin 
turşusu 
 
Lizin 
 
Qlisin 
 
Metionin 
 
Qlutamin 
 
Treonin 
 
Qlutamin turşusu 
 
Triptofan  
 
Prolin 
 
Fenilalanin 
 
Serin 
 
 
Yenidən aminləşmə reaksiyalarını kataliz edən fermentlərə 
transaminazalar və ya aminotransferazalar deyilir. Onların proste-
tik qruplarına fosfopiridoksal (B
6
-vitamininin 5- fosfat efiri) daxil- 
     (CH
2
)
2
―COOH               R                                        R                              (CH
2
)
2
―COOH 
                               +                                  
 
                                        + 
 
O═C―COOH           H
2
N―CH―COOH                 O═C―COOH    H
2
N―CH―COOH   
 
    α-Ketoqlutar                                                                                            Qlutamin    
        turşusu                                                                                                   turşusu 
       
                               
L-aminturşusu:       
2-oksoqlutarat- 
aminotransferaza
 

---

274 
 
dir.  
Aminturşuların  toxumadaxili  çevrilmələrinin  müxtəlif 
formalarından  biri  də  molekulun  tərkibindən  karboksil  qrupunun 
ayrılması və müvafiq aminlərin əmələ gəlməsi ilə müşayiət olunan 
karboksilsizləşmə  reaksiyasıdır.  Ümumi  şəkildə  bu  reaksiya 
aşağıdakı kimi ifadə olunur.  
 
 
Çox zaman  aminturşuların  dekarboksizləşməsindən  amin-
lər  alınır.  Alınan  aminlər  orqanizmdə  yüksək  bioloji  aktivliyə 
malik olurlar. Onları biogen aminlər adlandırırlar. Histamin daxili 
sekresiya  vəzlərinin  fəaliyyətini  gücləndirir,  qan  təzyiqini  aşağı 
salır.  
 
 
 
Bəzi  hallarda  dekarboksizləşmə  prosesində  başqa  maddə 
alınır.  Məsələn,  qlutamin  turşusunun  dekarboksizləşmə  məhsulu 
olan γ-aminyağ turşusu əmələ gəlir. Bu maddə sinir hüceyrələrinin  
təbii ləngidici amili hesab olunur.  
 
                                                 
 
        
Qlutamat-
 
HOOC−CH
2
−(CH
2
)
2
−COOH  
dekarboksilaza
 
 
 H
2
N−CH
2
−(CH
2
)
2
−COOH + CO
2 
            
 │    Qlutamin turşusu                               γ-Aminyağ turşusu
 
             NH
2
 
CH
2
−CH
2
−NH
2
 
                          + CO
2 
N 
N 
H 
         COOH 
           │ 
CH
2
−CH 
         
│ 
       
   NH
2
 
N 
N 
H 
Histidin: 
CO
2
-liaza 
Histamin 
Histidin 
R−CH
2
−CH−COOH      
Karboksilaza
     R−CH
2
−CH
2
−NH
2
  +  CO
2
 
                │       
             NH
2
 
 
      Aminturşusu                                                      Amin 

---