N. M. Yusifov, K. Ş. DaşDƏMİrov

293 
 
tərilən  rabiə  növləri  iki  və  çox  polipeptid  zəncirlərindən  əmələ 
gəlmiş zülal molekullarının formalaşmasında dördüncü quruluşun 
yaranmasında  da  iştirak  edir.  İnsulun,  hemoqlobin,  laktodehidro-
genaza və qeyri-zülalların fəza quruluşu belə yaranır. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  adadovşanının  retikulositlərində 
hemoqlobinin  alfa-zənciri  təxminən  3  dəqiqəyə  sintez  olunur 
(Dinsis və s.). Polipeptid zəncirləri xüsusi fermentlərin iştirakı ilə 
formalaşaraq spesifik zülallara çevrilir. Onların fiziki, kimyəvi və 
bioloji xüsusiyyətləri də bununla müəyyənləşdirilir.  
Zülalların  biosintezi  kimi  nizamlanma  mexanizmi  də 
mürəkkəbdir.  
Zülalların sintezinin tənzimi Jakob və Mono nəzəriyyəsin-
də  verilmişdir.  Bunların  fikrincə  gen-requlyator  repressorla 
metaboliti  (maddəni)  birləşdirir.  Repressorla  birləşmiş  metabolit 
operatora  təsir  edib,  quruluş  genini  fəallaşdırır.  Sonuncudan  isə 
metabolitin  məlumat  RNT-si  əmələ  gəlir  və  zülallar  sintez  edir. 
Bu prosesi sxematik belə göstərmək olar:  
 
 
 
 
 
Jakob  və  Mononun  nəzəriyyəsi  molekulyar  biologiyanın 
əsas  nailiyyətlərindən  sayılır.  Bu  nəzəriyyə  hələ  də  öz  əhəmiy-
yətini itirməmiş zülalların sintezinin tənzimində aparıcı yer tutur.  
 
 
 
 
Gen – requlyator               operator ──────→ Quruluş  gen 
             ↓                                       ↑                                      ↓ 
repressor       (b)  ←─────     a + b                               mRNT 
             ↑                                                                                  ↓ 
      Metabolit                                                                   Zülal sintezi 

---

294 
 
Mövzuya aid suallar  
 
1. Nə üçün zülal mübadiləsi orqanizmdə başlıca yer tutur.  
2.  Aminturşuların  orqanizmdə  parçalanma  mərhələlərini 
xarakterizə  edin  və  bu  mərhələlərdə  iştirak  edən  əsas  fermentləri 
sadalayın. 
3. Maddələr mübadiləsində aminturşuların üç cür çevrilmə
-
 
sinin əsas mahiyyətini aydınlaşdırın. 
4. Zülal mübadiləsinin son məhsullarını göstərin. 
5. Aminturşuların bitki və heyvan orqanizmində biosintezi 
bir-birindən nə ilə fərqlənir? 
6. Ribosomların bioloji rolunu izah edin.  
7.  nRNT-in  quruluşunu  zülal  sintezi  prosesində  rolunu 
izah edin. 
8. Kodonlar və antikodonlar barədə məlumat verin.  
9. Transkripsiya, translyasiya proseslərini xarakterizə edin. 
10.  Zülal  sintezində  m  RNT-in,  n  RNT-in  və  r  RNT-in 
bioloji rolunu aydınlaşdırın.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

295 
 
XI FƏSİL 
 
11. KARBOHİDRATLARIN MÜBADİLƏSİ 
 
Karbohidrat  mübadiləsi  maddələr  mübadiləsində  aparıcı 
yerlərdən  birini  tutur.  Karbohidratların  parçalanmasından  və 
oksidləşməsindən orqanizmdə əmələ gələn enerjinin rolu əvəzsiz-
dir.  İnsan  orqanizminin  həyat  fəaliyyəti  ərzində  sərf  etdiyi  ener-
jinin 70%-ə qədəri karbohidratların parçalanması və oksidləşməsi 
nəticəsində  yaranır. Bu enerjinin istifadə olunmayan hissəsi mak-
roergik  rabitələrdə  ATF  molekulunda  ehtiyat  şəklində  toplanır. 
Otyeyən  heyvanların  enerji  balansı  karbohidratların  mübadiləsi 
hesabına qurulur.  
Karbohidratlar energetik materialdan başqa, onların parça-
lanma  məhsulları  yağların,  piylərin,  aminturşuların  və  qeyri-
birləşmələrin sintezində, bəzi nümayəndələrindən tikinti materialı 
kimi  (nukleotidlər  və  s.),  müdafiə  məqsədilədə  (əks  cisimlərin 
əmələ gəlməsində) istifadə olunur.  
Karbohidrat mübadiləsi bir-birilə üzvi sürətdə əlaqəli olan 
ardıcıl  proseslərdən  ibarətdir.  Bunlara  aşağıdakılar  aiddir:            
1) karbohidratların qida vasitəsilə qəbulu; 2) mürəkkəb karbohid-
ratların həzm sistemində parçalanması; 3) monosaxaridlərin bağır-
saqlardan  sorulması;  4)  sorulmuş  monosaxaridlərin  toxuma  və 
orqanlara daşınması; 5) toxumalarda karbohidratların parçalanma-
sı və onlardan digər maddələrin sintezi; 6) karbohidratların parça-
lanmasının son məhsullarının orqanizmdən xaric edilməsi. 
 
 
 
 

---

296 
 
11.1 Karbohidratların həzm sistemində çevrilməsi 
 
Heyvan və bitki mənşəli qidanın tərkibində olan karbohid-
ratlar ağızda mexaniki, fiziki və qismən biokimyəvi təsirə uğrayır.  
Karbohidrat mübadiləsinin sxemi aşağıdakı kimidir: 
 
 
 
 
Bunlar  ağız  boşluğunda  az  saxlandığından  ağız  suyunda 
olan  α-amilaza  və  α-qlükozidaza  (maltaza)  fermentlərinin 
təsirindən  qismən  hidrolitik  parçalanma  prosesinə  məruz  qalırlar. 
Amilaza  nişasta  və  qlikogeni  maltozaya  qədər,  α-qlükozidaza 
(maltaza) fermenti isə disaxarid maltozanı qlükozaya qədər parça-
layır.  Aralıq  məhsul  isə  dekstrinlər  alınır.  Bu  prosesi  aşağıdakı 
kimi təsəvvür etmək olar.  

---

297 
 
 
 
 
Mədədə  karbohidratları  parçalayan  ferment  yoxdur.  Ağız 
suyunun amilazası mədənin turş mühitində (pH=1,5 – 1,8) fəallığı 
itir.  Mədə  möhtəviyyatından  sonra  karbohidratlar  onikibarmaq 
bağırsağa  keçir.  Burada  mədəaltı  vəzin  ifraz  etdiyi  pankreatik  α-
amilaza  fermentlərin  təsiri  ilə  maltoza,  laktoza,  saxarozanı  və  s. 
monosaxaridlərə (qlükoza, fruktoza, qalaktoza və s.) qədər parça-
layır.  Karbohidratların  parçalanması  nazik  bağırsaqda  zəif  qələvi 
mühitdə (pH=7,3 – 8,7) davam edir. Ancaq son məlumatlara görə 
karbohidratların  hidrolizi  hüceyrə  membranında  da  gedir.  Epiteli 
hüceyrəsinin  nazik  divarlarında  bir  sıra  fermentlər:  maltaza, 
saxaraza,  β-qalaktozidaza  (laktaza)  və  s.  mövcuddur  ki,  onlar  da 
disaxaridləri monosaxaridlərə parçalayırlar. Maltaza fermenti mal-
tozanı  2  molekul  α-qlükozaya,  saxaraza  fermenti  saxorazanı  qlü-
kozaya və β-fruktozaya parçalayır.  
 
 
 
β-qalaktozidazanın  (laktaza)  təsirindən  laktoza  qlükozaya 
və qalaktozaya parçalanır.  
 
 
İnsan  və  heyvanların  həzm  şirələrində  sellüloza  -1,4 
qlükon-4-qlükonohidolaza  K∙F∙3.2.1.4  fermenti  sellülozanı  sello-
biozaya qədər parçalayır. İnsanlarda bu proses yoğun bağırsaqlar-
da mikrofloranın təsiri ilə az miqdarda baş verir.   
 




6
12
6
11
22
12
5
10
6
5
10
6
2
2
2
2
O
H
C
O
H
C
n
O
H
C
O
H
C
O
H
O
H
m
O
H
n

 


 


 

   nişasta                   dekstrin                     maltoza                  qlükoza 
                                  (m < n) 
6
12
6
6
12
6
2
11
22
12
O
H
C
O
H
C
O
H
O
H
C
saxaraza



 


    
  saxaroza                                      α-qlükoza    β-fruktoza 
 
6
12
6
6
12
6
2
11
22
12
O
H
C
O
H
C
O
H
O
H
C
laktaza


 


    
    laktoza                                      qlükoza     qalaktoza 
 

---