N. Mammadov monoqrafiya 2013+60ч90 N. Mammadov
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
Məsələn, sosial hadisələrin biologiyanın qanunları ilə izah edilməsi bu qəbildəndir. Sosial-darvinizm Çarlz Darvinin təbiət hadisələrində aşkarladığı təbii seçim və mübarizə qanununu insan cəmiyyətinə də şamil edən sosial nəzəriyyədir. Nyuton fizikası və darvinizmdə de- terminizm prinsipi (lat. determinare - “müəyyən etmək”, “məhdud- laşdırmaq”) ciddi yer tutur. Determinizm səbəb-nəticə əlaqələrinin universal xarakterliyi haqqında təlimdir. Bu təlimə görə, dünya hadisələri bir-birindən qarşılıqlı asılıdır. Təbiətşünaslıqda hökm sürən bu ideyanı, idrak qanunauyğunluğu və prinsiplərini dövlətlərarası münasibətlər sahəsinə necə tətbiq etmək olar? Coğrafi determinizm adlandırılan geosiyasi nəzəriyyənin tərəfdarları bunu reduksionist mövqedən həyata keçirirdilər. Problemin ideya qaynaqlarına bir qədər geniş nəzər salmaqla, bir sıra vacib məqamlara aydınlıq gətirə bilərik. İnsanların təbii-coğrafi təsəvvürləri qədimdən formalaşmağa baş- lamışdır. Qlobal miqyasda tarixi şərait dəyişdikcə, həmin təsəvvürlər də transformasiyaya uğrayırdı. Qədim dövr, orta əsrlər, yeni dövr və XX əsrin coğrafi təsəvvürləri bir-birindən fərqlənir. Məsələn, bəzən “orta əsrin rəmzi coğrafiyası” (1.2.5, s.10) ifadəsi işlədilir. Bu ifadəni işlədən C.K.Rayt orta əsrlərdə “ticarətçi ilə kilsə xadiminin” coğrafi- yasının fərqləndiyini yazırdı (1.2.5, c.16). Ancaq bütün hallarda orta əsr coğrafi təsəvvürlərinin bir qaynağı antik dövr tarixçiləri və filosofları, ikinci qaynağı isə Bibliya olub (1.2.5, s.18-47). Buna baxmayaraq, orta əsr coğrafi təsəvvürlərinin formalaşmasına dövrün sosial-mədəni mühiti ciddi təsir göstərib. Bu qayda bəşəriyyətin tə- kamülünün bütün mərhələlərində özünü büruzə verib. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində formalaşmış təbii-coğrafi amillərə əsaslanan ənənəvi geosiyasi nəzəriyyələrin mahiyyətinin dərkində bu məqamı mütləq nəzərə almaq lazımdır. C.K.Rayt, D.Harvey, H.H.Simpson və b. kimi fikir sahiblərinin əsərlərinin təhlili göstərir ki, İntibahdan Yeni dövrə keçid zamanı coğrafi təsəvvürlər dəyişib. Həmin dəyişikliklər həmişə cəmiyyətin sosial təşkilində baş verən yeniləşmələrə uyğun olub. Misal olaraq, alman tarixçisi G.Voiqtin “orta əsr kollektivçiliyinin” dağılmasını və yeni sosial təşkilin ya- 24 ranmasını necə təsvir etdiyini göstərmək olar. Tarixçi XIX əsrin son- larında yazırdı: “Bütövlükdə orta əsr mühitinə heç nə korporativlik kimi nüfuz edib, onu xarakterizə etmir. Xalqların yerdəyişməsi nəti- cəsində yaranan xaosdan sonra yeniləşmiş bəşəriyyət qruplarda, nizamlı strukturlarda, sistemlərdə kristallaşdı... Bəşəriyyətin aparıcı qüvvələri kütlələri özlərinə ruhən tabe etdirən fərdlər yox, fərdi yal - nız müəyyən norma (standart) kimi təsəvvür edən təbəqə və korpo- rasiyalar idi” (1.2.6, s.131). G.Voiqt orta əsrlərə xas olan bu cür sosi- al-mədəni xüsusiyyətin traybalist sosial təşkili və feodal dövlət tipini yaratdığını vurğulayır. Müvafiq olaraq, feodal dövlətlər xarici siya- sətlərini təbii-coğrafi amillərlə zəif əlaqələndirirdilər. Onlar üçün əsas olan məhdud dairəni qane edən xarici siyasət idi. Kollektivçiliyin lokal (traybalist) üsulunun dağılması ilə ictimai təşkilatlanmanın daha universal formaları meydana gəldi. Həmin prosesin nəticəsi kimi millətlər formalaşdı. Avropada milli dövlətlər tarixin səhnəsinə XVII əsrdə çıxmağa başladı. Klassik milli dövlət forması 1648-ci il Vestfal sazişi ilə özünü tam təsdiq etdi. Avropanın “gecikən xalqları” (məsələn, almanlar və italyanlar) isə millət formalaşdıqdan sonra milli dövlət qura bildilər (bax: 1.2.7, s.197). Milli dövlətlərin formalaşması təbiətşünaslığın inkişafı ilə müşayiət olundu. Elm birmənalı və determinləşmiş (səbəb-nəticə) əlaqələrin tapılmasını əsas hədəf olaraq seçdi. Zaman-zaman bu cür baxış döv - lət idarəçiliyinə və dövlətlərarası münasibətlərin məzmununa sirayət etməyə başladı. Dövlət milli maraqlara tabe etdirildi. Milli maraqlar isə təbiətşünaslığın idraki qaydalarının təsiri altında coğrafi amillərlə sıx qarşılıqlı əlaqədə götürüldü. Təbii amillər insanlara “təbiətin sifarişi” ilə milli dövlətin başqaları üzərində hegemonluğunu əsas- landırmaq üçün lazım idi. Bunun üçün daha universal məfhum kimi təbiət çıxış etməli idi. Beləliklə, Yeni dövrdə cəmiyyətin “elmləşməsi” bütün sahələrdə, o cümlədən xarici siyasətdə və dövlətlərarası mü- nasibətlərdə elmi düşüncə tərzinin hakim olmasına səbəb oldu. Bu mexanizm vasitəsi ilə Nyuton mexanikası və Darvinin təkamül nə- zəriyyəsi siyasi şüurlara hakim kəsildi. Hadisələrin bu cür inkişafı coğrafi determinizmin cəmiyyətin bütün sahələrinə şamil edilməsinə 25 əsas verdi. Sırf sosial amil arxa plana keçdi. Ənənəvi geosiyasət də XIX-XX əsrlərdə humanitar və sosial elmlərdə hökm sürən coğrafi determinizm əsasında meydana gəldi. Coğrafi determinizmə görə, ölkənin yerləşdiyi ərazi, onun təbii-iqlim şəraiti, dəniz və okeanlara yaxınlığı və ya uzaqlığı və s. bu kimi amillər xalqların ictimai-tarixi inkişafının xarakterini müəyyənləşdirir, həmçinin onun beynəlxalq mühitdə davranışını və statusunu da dəqiqləşdirir. Onu deyək ki, ətraf mühitin cəmiyyətə təsiri barədə ideyalar hələ qədim dövrlərdə mövcud idi. Qədim yunan filosofları (Aristotel, Demokrit, Platon və b.) bu haqda fikirlər söyləyiblər. Orta əsr dahi müsəlman filosofu İbn Xəldunun da bununla bağlı fikirləri var. O, təbiətin bədənə, insanın əxlaqi keyfiyyətlərinə və xa- rakterinə ciddi təsir etdiyini yazırdı (bax: məs., 1.2.8 və 1.2.9). Xəldunun nəzəriyyəsinə görə, cəmiyyətin həyatında başlıca amil iq- limdir. Belə ki, mülayim iqlimli ölkənin insanları mədəni fəaliyyətlə məşğul olmağa çalışırlar, isti iqlimdə yaşayanların isə buna meyli az olur. Çünki inkişafa stimul yoxdur – təbiətdən çox şey hazır şəkildə alınır. İbn Xəldunun ideyaları XVI əsr fransız mütəfəkkiri Jan Bodenə, o da öz növbəsində XVIII əsr fransız filosofu və siyasi nə- zəriyyəçisi Şarl Lui Monteskyönün təsəvvürlərinin formalaşmasına böyük təsir göstərmişdi. Ş.L.Monteskyö yazırdı: “İsti iqlimlərdə... adətən, despotizm hökm sürür” (1.2.10, s.215). XIX əsrdə coğrafi determinizmi ingilis tarixçisi Henri Tomas Bokl, fransız coğrafiyaşünası Elize Reklyu, amerikalı tədqiqatçı Elsuort Hantinqton və başqaları inkişaf etdirmişdilər. Hegelə görə isə, coğrafi amillər Qərb xalqlarını “tarixi”, Şərq xalqlarını isə “tarixdənkənar” etmişdir. Bütün bunlar onu təsdiq edirdi ki, coğrafi determinizm prinsipi faktiki olaraq, daha güclü dövlətlərə başqalarına qarşı aqressiv dav- ranmağa, onları zəbt etməyə, özlərinə tabe etdirməyə əsas verən geosiyasi yanaşmanın təməl prinsipi olmağa hazır idi. Həmin əsasda dünyanı müxtəlif statuslu və bir-birinə qarşı duran regionların cəmi kimi də təsəvvür etmək olardı. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində ənənəvi geosiyasətin yaranması bu təsəvvürlərin formalaşmasından birbaşa asılı idi. 26 Yüklə 2,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|