N. Ş. Hüseynov

 
Fəzanın  verilmiş  nöqtəsinə  havanın  axıb  gəlməsi  və  ya  axıb 
getməsi həqiqi küləyin divergensiyası ilə əlaqədardır. 
     Sürət  vektorunun  genişlənməsi  zamanı,  D>0  olduqda,  havanın 
verilmiş  nöqtədən  axıb  getməsi  baş  verir.  Sürət  vektorunun 
sıxlaşması  zamanı,  D<0  olduqda,  verilmiş  nöqtəyə  havanın  axıb 
gəlməsi baş verir. 
     Bu hal geostrofik külək sahəsinə aid edilmir, belə ki, 
 
                     
0
y
v
x
u
D
divV
g
g
g
g








.               
    
a
cos
2
y
l





 olduğunu nəzərə alsaq,  
                       
a
ctg
D
divV
g
g




,                         (5.1) 
burada,  
     a – Yerin radiusudur. 
     (5.1)  düsturunun  sağ  hissəsi  az  əhəmiyyətlidir  və 
g
V
-nin  çöx 
böyük qiymətləri kimi  bəzi  müstəsna  halları çıxmaqla, onu  nəzərə 
almamaq da olar. 
     Skalyar  kəmiyyətin  qradiyenti  (məsələn,  grad    P)  vektorial 
olduğu halda, sürət vektorunun divergensiyası skalyardır.  
     Sürət divergensiyası və ya hərəkət miqdarı hava kütləsinin axıb 
gəlməsini  və  getməsini  xarakterizə  etdiyi  üçün  o,  kəsilməzlik 
tənliyi ilə sıx əlaqədardır və onu aşağıdakı kimi ifadə etmək olar: 
 
                              


0
ρV
div
t
ρ




 
 
    və ya 
 

---

 
                               


ρV
div
t
ρ




.                                               
     Əgər 
0
t
ρ 


  olarsa,  yəni 
const
ρ

  olduqda  kəsilməzlik 
tənliyi aşağıdakı şəkli almış olacaq, 
                                      
0
divV

     
 
  divV kəmiyyətini baxılan nöqtə ətrafında külək istiqamətinin 
sıxlaşması  və  ya ayrılması  ilə tamamilə eyniləşdirmək olmaz, belə 
ki, 
divV
D

kəmiyyəti  hava  axını  boyunca  təkcə  küləyin 
istiqamətindən deyil, sürət modulundan da asılıdır. 
     Məsələn,  ölçülərinə  görə  məhdud  sahə  təsvir  edək.  Burada 
düzxətli paralel hava axınında sürət modulu axın istiqamətində artır 
və ya azalır (şək. 88 (a,b)). 
     Birinci  halda 
0
x
u
D




,  ikinci  halda  isə 
0
x
u
D




. 
Genişlənən  və  ya  sıxılan  hava  axınında  D-nin  qiyməti  və  işarəsi 
x
u


 və 
y
v


 kəmiyyətlərinin qarşılıqlı əlaqəsindən asılıdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                             
 
 
                   Şək.  88.   Düzxətli axında  sürət  divergensiyası  
V 
V 
у 
у 
b ) 
a ) 
 x 
 x 

---

 
                                    ( a -  müsbət ,  b – mənfi ) 
     Sürət divergensiyasının hesablanması çox çətindir, belə ki, u və 
v  ilə  müqayisədə  D  kəmiyyəti  çöx  kiçikdir.  u  və  v-nin 
hesablanmasında  buraxılmış  xətalara  görə  D  kəmiyətinin  işarəsini 
səhv təyin etmək olar. Aşağıdakı düstura əsasən S sahəsinə malik L 
konturu  daxilində  D
m
-in  orta  kəmiyyətini  hesablamaqla  xətanı 
azaltmaq olar: 
                                       
dL
V
S
1
D
L
r
m


,                              
burada,  
     
r
V
-  verilmiş  nöqtədə  sürət  vektoru  L  konturunun  r  əyrilik 
radiusuna proyeksiyasıdır.  
     Burulğan sürəti aşağıdakı düsturla təyin olunur: 
 
       
k
y
u
x
v
j
x
z
u
i
z
v
y
 V
curl
rot V







































.      
   
     x, y, z koordinat oxları üzrə sürət burulğanının hər bir toplananı 
hava  hissəciyinin  müvafiq  ox  ətrafında  dönmə  hərəkətlərinin 
tendensiyasını ifadə edir. Belə ki, irimiqyaslı atmosfer proseslərinin 
şaquli müstəvidə dönmə hərəkətləri (x və y oxları ətrafında) çox az 
müşahidə  olunur.  Bu  tip  proseslər  üçün  üfüqi  müstəvidə  z  oxu 
ətrafında  dönmə  hərəkətlərinin  tendensiyasını  ifadə  edən  burulğan 
sürətinin  şaquli  toplananını  nəzərdən  keçirmək  kifayət  edir  (şək. 
89).  
     Bu toplanan üçün aşağıdakı kəmiyyət daxil edilmişdir: 
 
                                   
y
u
x
v
Ω






. 
 
     Burulğan 
sürəti 
atmosfer 
proseslərinin 
çox 
vacib 
xüsusiyyətlərindən biridir, belə ki, müəyyən zaman daxilində barik 
sahələrin  dəyişməsi  burulğan  sürətinin  dəyişməsi  ilə  sıx 

---