N. Ş. Hüseynov

 
 
                                      














x
ψ
V
y
ψ
u
                            (5.3) 
 
     Ekvator  yaxınlığında  (l→0)  geostrofik  küləyin  hesablanması 
əhəmiyyətsiz  olduğu  üçün  ədədi  proqnozların  bəzi  sxemlərində 
(kvaziselenoidal  yanaşma)  külək  toplananları  ilə  cərəyan  xətləri 
arasındakı əlaqədən istifadə olunur.  
     Barik  sahənin  lokal  dəyişmələri,  yəni 
t
p


  və 
x
H


 
parametrlərinin işarə və qiymətləri, həmçinin atmosferdə baş verən 
digər proseslər cərəyan  xətlərinin (və  ya  mütləq topoqrafiya (MT) 
xəritələrində izobar və izohipslərin) formasından asılıdır. Xüsusilə, 
daha  fəal  frontogenez,  cəbhə  sahələrinin,  atmosfer  cəbhələrinin 
yaranması  və  sürətlənməsi  axının  deformasiya  sahəsi  ilə 
əlaqədardır.  
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
5
1
1
1
1
1
1
1
1
Щ
Б
1
4
3
2
5
4
3
2
2
3
3
4 5
2
2
4
3
4
5
1
4
5
4
3
2
2
3
4
5
4 5
2
3
3
  Мяркязин щярякят    
 истигамяти 
2
3
 Мяркязин щярякят    
 истигамяти 

---

 
 
 
  Şək.  97.    Siklon  və  antisiklonda    hava  hissəciklərinin 
trayektoriyası   
 
Cərəyan  xətləri  ilə  hava  hissəciklərinin  trayektoriyasını 
fərqləndirmək  mütləqdir.  Cərəyan  xətləri  eyni  zaman  anında 
müxtəlif  hava  hissəciklərinin  yerdəyişməsini  xarakterizə  edir. 
Cərəyan  xətlərinin  cəmi  isə  sürət  sahəsinin  qrafiki  təsvirini  ifadə 
edir.  
     Trayektoriya  eyni  hava  hissəciyinin  müəyyən  zaman  daxilində 
yerdəyişməsini  göstərən  xətdir.  Lakin  baxılan  zaman  kəsiyində 
barik  sahə  dəyişikliyə  uğramırsa,  cərəyan  xətləri  və  hissəciklərin 
trayektoriyası  üst-üstə  düşəcək.  İstənilən  hava  hissəciyi  başlanğıc 
anda  yerləşdiyi  cərəyan  xətti  boyunca  hərəkət  edir.  Məsələn, 
sürtünmə  təbəqəsindən  yuxarıda  stasionar  barik  sahə  mövcud 
olduqda mütləq topoqrafiya xəritələrinin izohipsləri cərəyan xətləri 
və hava hissəciklərinin trayektoriyası boyunca olur.  
     Şəkil 97-də siklon və antisiklonda ayrı-ayrı hava hissəciklərinin 
trayektoriyası  verilmişdir.  Belə  ki,  hər  bir  hava  hissəciyi  həm  də 
müxtəlif  təbiətli  şaquli  hərəkətlərlə  şərtlənir  və  şaquli  istiqamətdə 
yerlərini dəyişir.  
     Buna  görə  də  hesablamalar  zamanı  çox  zaman  hava 
hissəciklərinin  trayektoriyalarının  kobud  ortalaşdırılması  ilə 
kifayətlənirlər.  Belə  ki,  “hissəcik”  dedikdə,  böyük  hava  həcmi 
nəzərdə  tutulur,  onun  daxilində  kiçik  miqyaslı  turbulent  və  iri 
miqyaslı  atmosfer  hərəkətləri  aşkar  edilir.  Trayektoriya  metodu 
sinoptik təhlilin aşağıdakı məsələlərini həll etməyə imkan verir: 
     1)  δt  zaman  kəsiyində  hava  hissəciyinin  hər  hansı  nöqtədən 
verilmiş nöqtəyə yerinin dəyişdiyini müəyyən etmək; 
     2) hava hissəciyinin δt zaman kəsiyində verilmiş nöqtədən hansı 
nöqtəyə dəyişəcəyini müəyyən etmək; 
     3) hərəkətlərin üfüqi olmasını şərti qəbul edərək bu məsələlərin 
həllinin  ən  sadə  üsulu  trayektoriyaların  hesablanmasının  qrafiki 
metodudur. 

---

 
     Hava  hissəciyinin  əvvəlki  və  növbəti  trayektoriyasını  müəyyən 
etmək  üçün  mütləq  topoqrafiya  xəritələrinin  izohips  sahəsi  və  (A) 
hesab  nöqtəsi  verilmişdir  (şək. 98).  Sonra köçürülmənin axına əks 
istiqamətdə olan orta sürətini təyin edirik. Bunun üçün ilkin olaraq 
trayektoriyanın  təxmini  ortasını,  küləyin  qiymətlərinə  əsasən  isə 
qradiyent  xətkeşin  köməyi  ilə  V
m
  sürətinin  orta  qiymətini  təyin 
edirik.  Bu  zaman  yerdəyişmə  yolu  olacaq.  S-in  qiymətlərini 
əyilmələri  nəzərə  alaraq,  izohips  boyunca  yerləşdirməklə  hava 
hissəciyinin  δt  zaman  kəsiyində  (A)  nöqtəsinə  köçürüldüyü  (M) 
başlanğıc nöqəsini tapırıq.  
     Əgər  ab  xətti  S  trayektoriyasının  mərkəzindən  əhəmiyyətli 
dərəcədə  tərəddüd  edirsə  və  S  xətti  boyunca  küləyin  sürəti 
dəyişirsə, (M
1
) nöqtəsinin ilkin vəziyyətini əldə etməklə ab xəttinin 
vəziyyətini daha da dəqiqləşdirmək mümkün olub, V
m
-in qiymətini 
daha 
dəqiq 
müəyyən 
etmək, 
(M) 
başlanğıc 
nöqtəsinin 
dəqiqləşdirilmiş  vəziyyətini  tapmaq  olar.  Lakin  (M)  nöqtəsinin 
tapılmasında, adətən, belə dəqiqliklərdən istifadə olunmur. 
     Analoji  olaraq,  (A)  nöqtəsindən  axın  istiqamətində  yerləşmiş 
V
m
-i təyin etməklə, hava hissəciyinin növbəti δt zaman intervalında 
(A) nöqtəsindən yerini dəyişəcəyi (N) son nöqtəsini tapa bilərik. 
     Əgər hesablama δt=±24 saat müddəti üçün nəzərdə tutulubsa, və 
ya  δt=±12  saat  olduqda  6  saatdan  bir  hava  xəritələrində 
trayektoriyanın 
müəyyən 
edilməsi 
iki 
MT 
xəritəsinin 
izohipslərindən  istifadə  edilməklə,  iki  mərhələdə  aparılır.  Şəkil  98  
b-də  bütöv  izohipslər  sistemi  daha  sonrakı  müddətə  aiddir,  qırıq-
qırıq izohipslər sistemi isə başlanğıc vaxta aiddir. (A) hesab nöqtəsi 
üçün  (M)  başlanğıc  nöqtəsini  (24  saat  geriyə)  təyin  etmək  üçün 
sonuncu  mütləq  topoqrafiya  xəritələrinə  əsasən  yuxarıda  qeyd 
edilən qaydada (M
1
) (12 saat geriyə) aralıq nöqtəsini təyin edirlər.  
     Analoji qaydada (M
1
) nöqtəsi üçün əvvəlki xəritəyə əsasən (M) 
başlanğıc  nöqtəsini  (daha  12  saat  geriyə)  tapmış  oluruq.  (A) 
nöqtəsindən  hissəciklərin  yerdəyişməsinin  proqnozunu  yalnız 
sonuncu  xəritəyə  əsasən  12  saat  müddətinə  vermək  olar.  Proqnoz 
müddətini 
artırmaq 
üçün 
proqnostik 
mütləq 
topoqrafiya 
xəritələrindən  (şəkil  98-də  qırıq-qırıq  izohipslər)  istifadə  etmək 

---