N. Ş. Hüseynov

 
edilməsi  üçün  şaquli  müstəvidə  havanın  sirkulyasiya  hərəkətinə 
təsiri nəzərdən keçirilir. 
     Sürət  vektoru  hər  bir  nöqtədə  L  konturuna  toxunan 
istiqamətində  yönəldikdə,  V=V
L
,  V
r
=0  olur  və  deməli,  D=0.  Belə 
tam fırlanma (divergensiyasız)
 sürət sahəsi 
solenoidal 
sahə adlanır. 
     Əgər hər bir nöqtədə sürət vektoru L konturunun əyrilik radiusu 
üzrə  yönəlmişsə, V=V
r  ,
 V
L
=0  və Ω=0 olacaq. Belə tam 
divergent 
(fırlanmayan)
 sürət sahəsi 
potensial
 sahə adlanır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şək. 93.  İzobar - izotermik solenoidlər sistemində 
(gündüz  brizi) sirkulyasiyanın  təcili 
 
     İstənilən  sürət  sahəsini  solenoidal  və  potensial  toplananlara 
ayırmaq olar. 
 
Cərəyan xətti və cərəyan funksiyası. Hava 
hissəciklərinin    
                              trayektoriyasının təyini 
 
 Cərəyan  xətti  o  xəttə  deyilir  ki,  onun  hər  bir  nöqtəsində  sürət 
vektoru  toxunan  istiqamətində  yönəlmiş  olur.  V
gr
    və  V
g
  üçün 
 
T - 7  T - 6     T - 5     T - 4       T - 3         T 
- 2 
P - 5 
P - 4     
 
P - 3     
 
P - 2      
 
P - 1 
 
P     
T - 1 
 
T     
  
Quru 
  
Dəniz 
   p
 
   
T
 

---

 
cərəyan xətləri  mütləq topoqrafiya (MT) xəritələrinin izobarları və 
ya  izohipsləri  ilə  üst-üstə  düşür.  Həqiqi  küləyin  sürət  vektoru, 
adətən, izobarları (izohipsləri) kəsir, buna görə də həqiqi küləklərin 
cərəyan  xətləri  izobarlarla  kəsişir,  bu  da,  əsasən,  yerüstu  təbəqədə 
aydın seçilir. Şəkil 94-də üfüqi müstəvi üzərində cərəyan xətlərinin 
müxtəlif  formaları  göstərilmişdir.  Cərəyan  xətlərini  keçirərkən 
küləyin  təkcə  istiqaməti  deyil,  həmçinin  sürəti  də  nəzərə  alınır: 
sürət artdıqca cərəyan xətləri daha da sıx yerləşirlər. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şək. 94.    Yerüstü siklon (a)  və  antisiklonda (b), 
hündürlükdəki 
                     siklon (v) və  antisiklonda (d), deformasiya 
sahəsindəki  
                 (e) cərəyan xətlərinin  horizontal   müstəvidə  forması 
 
       Cərəyan  xətlərini  şaquli  müstəvidə  də  müşahidə  etmək  olar.         
Şəkil  95-də  hava  axınının  dağları  aşarkən  cərəyan  xətlərinin 
mövcud sxemi göstərilmişdir.  
 
 
 
                     
 
 
 
d) 
 
 
e) 
  
а) 
 
b) 
 
c) 
 
х 
 
 

---

 
 
 
 
 
 
 
                            
      
 
        Şək. 95.  Cərəyan xətlərinin dağ maneələrini aşması 
 
     Cərəyan xətlərini aşağıdakı əlaqə düsturları ilə ifadə etmək olar: 
 
                                  
ω
dz
v
dv
u
dx


,        
           
buradan, 
 
                               




y
x,
u
y
x,
v
tgγ
dx
dy


,        
 
burada, 
     
γ
-  x  oxu  ilə  cərəyan  xəttinin  k  toxunanı  arasında  qalan 
bucaqdır.  
     Fəzada  cərəyan  funksiyası  (Ψ)  vahid  zaman  ərzində  baxılan 
cərəyan  xətlərinin  simmetriya  oxu  ətrafında  fırlanması  nəticəsində 
yaranan  fırlanan  həcmin  en  kəsiyi  sahəsindən  (S)  keçən  havanın 
miqdarını ifadə edir (şək. 96). 
 
 
 
 
 
                       
 С 

---

 
 
 
 
 
                         
                        
 
                                           
                Şək. 96.  Cərəyan funksiyasının anlayışına  dair 
     Ψ(x,y)  cərəyan  funksiyasını  hərəkət  toplananının  selenoidal 
(fırlanma)  xarakteristikası  kimi  və  φ(x,y)  funksiyasını  potensial 
(fırlanmayan və ya divergent) toplananı kimi nəzərdən keçirərək,  
 
                          




















y
x
ψ
v
x
y
ψ
u


                                   (5.2) 
 
      Həqiqətən,  (5.2)  düsturundan  aşağıdakı  düsturu  əldə  etmiş 
olarıq 
 
                  
ψ
y
ψ
x
ψ
y
u
x
v
Ω
2
2
2
2
2














, 
 
     yəni, Ω yalnız Ψ funksiyasıdır,  
 
                      



2
2
2
2
2
y
x
y
v
x
u
D














 
 
     yəni  D yalnız φ funksiyasıdır. 
     Ω  kəmiyyəti  D-dən  bir  dərəcə  böyük  olduğuna  görə  təqribən 
aşağıdakı düsturu almaq olar 

---