N. Ş. Hüseynov

 
 
 
 
     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
     Şək.  84.  Frontal  səthin  meylliyinin  bucağını  müəyyən  edən 
sxem 
 
    Qəbul  olunmuş  şərtə  əsasən,  A  nöqtəsindən  B  nöqtəsinə  keçən 
zaman  (şək.  84)  təzyiqin  dəyişməsi  yerdəyişmənin  hansı  hava 
kütləsində,  məsələn,  AM
2
B  və  ya  AM
1
B  xətti  üzrə  baş 
verməsindən asılı olmur. Yəni 
 
dz
z
P
dx
x
P
dP
dz
z
P
dx
x
P
dP
2
2
2
1
1
1













, 
 
      Buradan isə aşağıdakı ifadəni almaq olar: 
 
                        
z
P
z
P
x
P
x
P
dx
dz
tg α
2
1
1
2












. 
 
     
ρlυ
x
P 


, 
ρg
z
P




  əvəzləməsini  aparmaqla,  aşağıdakı 
ifadəni alarıq: 

---

 
                                
2
1
2
2
1
1
ρ
ρ
υ
ρ
υ
ρ
g
l
tgα



.                                (4.6) 
 
     P
1
=P
2
=P  olduğunu  nəzərə  alsaq  və 
1
1
RT
P
ρ

, 
2
2
RT
P
ρ

 
ifadələrini (4.6) düsturunda yerinə yazsaq, 
 
                          
1
2
2
1
1
2
T
T
υ
T
υ
T
g
l
tgα



.                               (4.6′) 
 
ifadəsini almış olarıq. 
     Bu  ifadəni 
Marqules  düsturu
  adlandırırlar.  Onu  aşağıdakı 
əvəzləmələri aparmaqla daha sadə şəkildə də yazmaq olar: 
 
 
                        
2
ΔT
T
T
m
1


, 
2
ΔT
T
T
m
2


, 
 
                         
2
Δυ
υ
υ
m
1


, 
2
Δυ
υ
υ
m
2


, 
 
burada, 
     
m
T
 və 
m
υ
- temperatur və küləyin sürətinin orta qiymətləridir. 
Onda, 
                        
m
m
m
T
ΔT
Δυ
g
l
υ
g
l
T
ΔT
Δυ
g
l
tgα



.                    (4.7) 
 
     (4.7)  düsturunda  ikinci  toplanan  izobarik  səthin  orta  meylliyini 
(
⋲0,0001) xarakterizə etdiyi üçün onu nəzərə almamaq da olar.  
 
Atmosferin ümumi dövranı və onun əsas 
xüsusiyyətləri 
 

---

 
     Troposferdə,  stratosferdə  və  aşağı  mezosferdə  hava  axınları 
birlikdə 
atmosferin  ümumi  dövranı
  adlanır.  Bu  təbəqələrdə 
atmosfer  prosesləri  qarşılıqlı  əlaqədədir  və  müəyyən  dərəcədə 
hidrotermodinamika  tənlikləri  vasitəsilə  təsvir  edilir.  Atmosferin 
yuxarıdakı  seyrək  təbəqələri  (termosfer  və  ekzosfer)  fiziki  və 
kimyəvi 
proseslərin 
xarakterinə 
görə 
digər 
təbəqələrdən 
əhəmiyyətli  dərəcədə  fərqlənir.  Yuxarı  təbəqələrdəki  proseslərin 
qarşılıqlı  əlaqəsi  hələ  də  kifayət  qədər  öyrənilməmişdir.  Beləliklə, 
termosferdən  aşağıdakı  təbəqələrdə  atmosferin  ümumi  dövranı 
nəticəsində  üfüqi  və  şaquli  istiqamətlərdə  böyük  hava  kütlələrinin 
mübadiləsi baş verir.  
     Böyük  miqyaslı  əsas  atmosfer  hərəkətlərinə 
şırnaqlı  axınlar, 
siklon  və  antitsiklonlar  sistemində  dövranlar,  passatlar  və 
mussonlar
 aid edilir.  Bütün bu  növ atmosfer prosesləri Yerin  hava 
və iqliminin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayır. 
     Müəyyən  coğrafi  rayonlara  xas  olan  və  öz  miqyaslarına  görə 
nisbətən  kiçik  hərəkətlər,  məsələn,  fırtınalı  küləklər,  brizlər,  dağ-
dərə  küləkləri  və  başqaları  yerli  xarakter  daşıyır.  Ancaq  bunlar 
ümumi dövran rejiminə əhəmiyyətli təsir göstərə bilmirlər. Bu  cür 
mezomiqyaslı hərəkətlər,
 adətən, böyük miqyaslı dövranın təsiri ilə 
ya pozulurlar ya da inkişaf edirlər. 
     Atmosfer dövranı bir çox amillərlə əlaqədardır. Bunların içində 
ən vacibləri Günəşin şüa enerjisi, Yerin öz oxu ətrafında fırlanması, 
Yer səthinin qeyri-bircinsliyi və sürtünmədir. 
     Günəşin  şüa  enerjisi  atmosfer  dövranının  əsas  mənbəyidir.  Bu 
enerjinin  Yer  kürəsi  üzrə  qeyri-bərabər  paylanması  isə  qlobal 
dövranın  əsas  səbəbidir.  Məhz  bu  səbəbdəndir  ki,  Günəş 
radiasiyasının təsiri  ilə Yer kürəsində təzyiq qurşaqları (3 alçaq, 4 
yüksək) formalaşmışdır. 
     Yerin  fırlanması  atmosferdə  yüksək  və  mülayim  enliklərdəki 
hərəkətlərə daha çox təsir göstərir. Ekvatorda isə bu təsir təxminən 
sıfıra  yaxınlaşır.  Ona  görə  də  böyük  miqyaslı  hərəkətlərin 
öyrənilməsində Yer kürəsinin fırlanmasının təsirinin enliklərə görə 
dəyişməsi  (meridian  boyunca)  nəzərə  alınır.  Atmosferin  ümumi 
dövranının  nəzəri  məsələlərinin  həllində  Yerin  fırlanma  bucaq 

---