Harorat ekologik omili.
Harorat asosiy iqlim omillaridan biri bo’lib, bu
hayotiy jarayonlar unga bog’liq. Harorat organizmlarga bevosita va bilvosita ta’sir
ko’rsatadi. U, o’simliklar va hayvonlar ta’sirida o’zrapib turadi. Masalan,
o’rmonlar ta’sirida muhit harorati pasayadi. Asalarilar o’z uyasida harorat 13°S
gacha pasayganda, muskullari harakati kuchayishi natijasida uya haroratini 20 —
30°S gacha ko’taradi. Hayvonlar o’z inlarida ham ma’lum haroratni saqlaydilar.
Harorat hayvon va o’simliklar hayotida bu ekologik omil modda
almashinish tezligi, fotosintez, transpiratsiya va boshqa bioximik va fiziologik
jarayonlar hamda ekologik hulqatvor reaktsiyalariga ta’sir qiladi.
Sayyoramizda organizmlar katta harorat diapazonida yashaydi. Ko’p turlar
uchun 20 —30°S ekologik optimum hisoblanadi. Ko’pchilik gidrobiontlar esa 35°S
dan baland haroratda yashay olmaydi. Quruqlikda yashovchi issiqsevar
organizmlar 50°S haroratga ham chidamlidirlar.
Qisqichbaqalarning bir turi 45—48°S da yashaydi va suv harorati 30°S ga
tushganda esa o’lib qoladi. Mollyuskalarning ayrim turlari 60°S gacha haroratga
chiday oladi. Bakteriyalarning ayrim turlari 70—90°S haroratli manbalarda
uchraydi, sporalari esa 120— 140°S gacha chidaydi. Bu hayotning eng baland
harorat chegarasi hisoblanadi.
Organizmlarning past temperaturaga chidamliligi quyidagicha. Ko’pchilik
hayvonlar 5°S harorat tushgunicha chidaydi, eng tuban harorat 0°S hisoblanadi.
Dengizdagi sovuqqa chidamli hayvonlar esa — 3,3°S ga, hasharotlar — 20 — 45
°S ga chidaydi.
Yoqutiston sharoitida o’simliklar — 68°S ga ham chidaydi Urug’ va
sporalar esa — 190 —273°S chidaydi. Keltirilgan misollardan ko’rinib turibdiki
organizmlar turli harorat diapazoniga ega va ular turli yo’llar bilan tuban haroratga
moslashadi.
Er yuzida 5 ta issiqlik zonalari bor. Ular ekvator, tropik, subtropik, o’rta va
qutbiy iqlimlardir.
Ekologiyada atrof muhitning issiqlik holati harorat orqali ifodalanadi,
buning uchun 100°S shkalasi ishlatiladi. Geografik rayonlarning issiqlik bilan
ta’minlanishi, umumiy iqlim ko’rsatkichlari bilan belgilanadi. Ular joyning
o’rtacha yillik harorati, absolyut maksimum va absolyut minimum, eng issiq va
eng sovuq oylarning o’rtacha temperaturalaridir.
Temperaturaning keng diapozoniga chidamli turlar — evriterm turlar,
temperaturaning tor diapazoniga chidamli turlar stenoterm turlar deyiladi.
Harorat o’simlik va hayvonotning zonal tarqalishni belgilovchi omil bo’lib
xizmat qiladi. Xarakterli tabiat zonlari biom deyiladi. Biomlarning tarqalishi
geografik va vertikal zonalar bo’yicha tarqalish printsipiga bo’ysinadi. Geografik
zonalar: tundra, o’rmon, dasht, chala cho’l, cho’l. Vertikal zonalar: cho’l, adir,
tog’, yaylov.
Temperatura o’simlik va hayvonlarning o’sishi, rivojlanishi, morfologik
belgilari va hayvonlarning hulqiy reaktsiyalariga to’g’ridan — to’g’ri ta’sir qiladi.
Organizmlarning tana temperaturasi haroratga bog’liq. Undagi modda
almashinuv jarayonlarining o’tishi ham temperaturaga bog’liq. Haroratning 10°S
ga ortishi, reaktsiyani 2 — 3 marta tezlashtiradi. (Van —Goff qonuni). Hayvonlar
temperatura omiliga moslashish darajasiga qarab 2 xilga ajratiladi.
1. Poykiloterm.
2. Gomoyoterm.
Poykilotermlar deb hayoti, birinchi navbatda, tana temperaturasi tashqi
muhit temperaturasiga bog’liq ravishda o’zgaruvchi hayvonlarga aytiladi. Misol
uchun: ba’zi bir xordalilar va umurtqalilarni olish mumkin.
Tana temperaturasini tashqi muhit haroratiga bog’liq bo’lmagan holda
doimiy holatda tutuvchi organizmlar gemoyoterm hayvonlar deb ataladi.
Poykiloterm hayvonlar sharoit yashash uchun noqulay bo’lganda, ular
uyquga ketadi. Aktiv holatda, ular tana temperaturasini saqlab turadi, passiv yoki
aktiv bo’lmagan holatda esa ularning tana temperaturasi pasayadi. Misol —
yumronqoziq, tipratikon, ko’rshapalak; qushlardan: kolibri va boshqalar.
Harorat — organizmlar hayotining turli tomonlariga ta’sir qiluvchi omil. U
organizmlar tomonidan qabul qilinayotgan ovqat miqdori, ovqatlanish vaqti,
organizmlarning hosildorligi — yetilish darajasiga ta’sir etadi, tez rivojlanishiga
yordam beradi yoki halaqit beradi, past haroratda esa buning aksi bo’lganida.
Rivojlanish tezligini aniqlashda musbat temperaturalar yig’indisi
muhim
omil hisoblanadi, O’rtacha temperatura ma’lum bo’lgan holda organizmlarning
yetilish vaqtining ko’payishini va hayotning uzoqligini aniqlashga imkon beradi.
Noqulay harorat organizmlarda rivojlanishning to’xtab qolishiga —diapauzga olib
kelishi mumkin. O’zgarib turuvchi harorat o’sishni tezlashtiradi, yarovizatsiya, tun
va kun haroratlari buning isbotidir.
Effektiv
temperaturani
aniqlash
qishloq
xo’jalik
amaliyotida,
zarakunandalar bilan kurash olib borilganida, yangi turlarning introduktsiyasida
katta ahamiyatga ega.
O’simliklarda issiqlikdan saqlanishi uchun, quyidagi moslashuvlar bor:
issiqlikni qaytarish uchun anatom — morfologik moslashuv, bu shundan iboratki
o’simliklarning tukchalar bilan qoplanishi ularga oqish rang berib, issiqlik taftini
qaytarish rolini o’ynaydi.
Barglarning yaltirashi, ularning vertikal va meridional shaklda joylashishi.
/allasimon o’simliklarda barglarning o’ralishi, barglar sathining qisqarishi. Bu
moslashishlarning hammasi, ham issiqlikka, ham suv bug’latishni qisqartirishga
qaratilgan kompleks moslashishdir.
Fiziologik moslashuv. Bargning isib ketishiga qarshi fiziologik moslashuv
bu —kuchli transpiratsiya, organik kislotalar hosil qilish. Aleksandrov (1975)
bo’yicha, issiqlikka chidamlilik bu oqsil molekulalarining chidamliligidir.
Fiziologik moslashuvlardan yana biri bu tuban o’simliklardagi anabioz
holatiga o’tishdir.
O’simliklar jamoasida salqin joylarni egallash.
Bahorda, salqin fasldan foydalanib issiqda, uyquga ketish — efemerlar,
efemeroidlar.
Temperaturaning organizmlar xulq —atvoriga ta’siri natijasida, ular
noqulay temperaturalardan o’zlari uchun qulay mikroiqlimiy sharoitga qochishlari
mumkin. Buning natijasida ular katta territoriyaga migratsiyalanishi mumkin.
Poykiloterm hayvonlarda kimyoviy va fizikaviy termoregulyatsiya taraqqiy
etmagan. Ular noqulay harorat paydo bo’lishi bilan undan uyalarda yashirinadi,
tuproqda, ba’zilari esa to’planib turishadi.
Organizmlar temperaturaga fiziologik holatni o’zgartirish orqali ham
moslashadi. Tinim yoki uyquga ketish 2 xil bo’ladi:
a) yozgi tinim temperatura baland va namlik kam bo’lganda yozgi tinim
to’xtashi (shuvoq);
b) qishki uyquga ketish yoki tinim olish temperatura past bo’lganda.
Tinimga ketish har xil bo’lishi mumkin. Bunday tinim yaxshi sharoit yoki
migratsiyaga ham olib kelishi mumkin, Issiq sharoitda yashovchi hayvonlarda esa,
u sutkalik ritmning o’zgarishiga olib kelishi mumkin, masalan, cho’l hayvonlari
kunduzi dam olib, kechasi aktiv hayot kechiradi.
Poykiloterm hayvonlar tana temperaturasini quyoshga qaratib, o’zgartirib
boshqaradi. Masalan, chigirtka ertalab quyosh nurlariga tanasining keng tomonini,
tushda esa tor tomonini qaratadi.
Harorat va hayvonlar morfologik tuzilishi orasidagi qonuniyatlar bor. Bu
Bergman qonuniyati bo’lib, u shundan iboratki, sovuq iqlimli joylarda katta
hajmdagi turlar tarqalgan. Hayvon qancha katta bo’lsa, uning issiqlik yo’qotishi
shuncha kam bo’ladi. Sovuq iqlimli rayonlarda tarqalgan sut emizuvchi
hayvonlarda quloq va dum yuzasining qisqarishi kuzatiladi, bo’yin va oyoqlari
qisqargan bo’lib, tanasi yerga yaqin joylashadi, ya’ni oyoqlari kaltaroq bo’ladi,
masalan, buni tulkilarda ko’rish mumkin.
Fizikaviy
termoregulyatsiya,
hayvonlar
uchun
ekologik
tomondan
foydaliroq. Bu sutemizuvchi hayvonlarda tananing yung bilan qoplanishi,
qushlarda pat bilan qoplanish, teri ostida yog’ qatlamining bo’lishi.
Temperatura organizmlarning tinim holatidan chiqishi, diapauzaga o’tishi yoki
migratsiyaga ketishiga sabab bo’ladi. U o’simliklar va hayvonlardagi hayot
formalariga ta’sir qiladi.
Dostları ilə paylaş: |