Namangan davlat universiteti ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Yorug’lik, harorat, suv va boshqa ekologik omillar. 
Yorug’lik 
o’simliklar uchun birinchidan fotosintez jarayonining amalga oshishida asosiy 
sharoitlardan hisoblanadi, ikkinchidan u transpiratsiyani, ya’ni bug’lashishni 
tezlashtiradi. Uchinchidan, o’simliklarning o’sish tezligini sekinlashtiradigan 
muhit omili hisoblanadi. Lekin bu jarayonlar har doim bir xil o’tmaydi. O’simlik 
rivojlanishi fazasini o’tganda, ma’lum darajada, yorug’lik va qorong’ulikni talab 
qiladi. 
Yorug’lik o’simliklarning o’sishida, ya’ni hujayra va to’qimalarda 
boradigan o’sish jarayonlari va organlarning hosil bo’lishiga bevosita ta’sir qiladi. 
Yorug’lik manbai quyosh radiatsiyasi hisoblanadi. Butun tushayotgan 
quyosh radiatsiyasining 42% atmosfera orqali qaytariladi, 15% atmosferani isitish 
uchun ketadi, faqatgina 43% yer yuziga kelib yetadi. Quyosh radiatsiyasi bu 
issiqlik va sayyoramizdagi hayotning asosiy manbaidir. Hyp energiyaning ekologik 
omil sifatida xususiyati uning to’lqin uzunligi bilan belgilanadi. Yorug’lik 
spektrida ko’rinuvchi ulьtrabinafsha va infraqizil nurlar ajraladi. Ulьtrabinafsha 
nurlar tirik organizmlarga kimyoviy ta’sir ko’rsatadi, infraqizil esa issiqlik beradi. 

---

Yorug’likning ekologik ta’siri quyidagicha: 1) fotoperiodizm — kun bilan 
tunning qonuniyatli almashishi. 2) yorug’likning intensivligi (lyuksda), 3) To’g’ri 
va sochilgan radiatsiyaning ta’siri. 4) Yorug’lik energiyasining kimyoviy ta’siri. 
Yorug’likning quyidagi ko’rsatgichlari ekologik ahamiyatga ega: 
1)ta’sirchanlikning uzoqligi, kunning uzunligi 
2) tezligi energetik o’lchamida 
3) spektral tarkibi 
Yorug’lik resurs ham hisoblanadi, u energiya bo’lib hayotiy jarayonlarga 
ta’sir qiladi. 
O’simlik va hayvonlarda quyidagi hayotiy jarayonlar yorug’lik ishtirokida 
amalga oshadi: 
1. Fotosintez — bunga tushayotgan yorug’likning 1—5% miqdori 
ishlatiladi va ozuqa zanjirining energiya manbai hisoblanadi, u xlorofilning sintez
qilinishida muhim hisoblanadi. 
2. Transpiratsiya — bunga tushayotgan yorug’likning 75% ishlatiladi; 
infraqizil nurlar evaziga amalga oshadi. 
3) Harakat. Fototropizm, fotonastiya o’simliklarda kerakli yorug’lik bilan 
ta’minlash uchun. 
4) Hayvonlarda, fototaksis yorug’lik manba’iga intilish 
5) Fotoperiodizm — kunning uzun-qisqaligiga o’simliklarning moslashishi. 
6) Moddalarning sintez qilinishi, pigmentatsiya ta’siri. 
Ekologiya va fiziologiyada yorug’lik miqdori, undagi o’simliklarga 
fiziologik ta’sir ko’rsatadigan nurlar orqali hisoblanadi. Quyosh nuri spektoridagi 
fotosintetik aktiv radiatsiya (FAR) — fotosintezda ishlatiladigan asosiy nurlardir. 
O’simliklar tomonidan yil bo’yi qabul qilinadigan yorug’lik faqat yorug’lik 
tezligiga bog’liq bo’lmasdan, u kun uzunligiga ham bog’liq. Kun uzunligi 
ekvatordan qutblarga qarab oshib boradi. O’simliklar qoplami uchun yil bo’yi 
qabul qilinadigan radiatsiya summasi emas, o’simliklar o’sish mavsumi davridagi 
yorug’lik miqdori ahamiyatiga ega. 

---

O’simliklar faqat bevosita to’g’ri tushadigan yorug’likdangina emas, tarqoq 
tushadigan yorug’likdan ham foydalanadi. To’g’ri tushadigan quyosh nuri 
ko’pincha o’simliklar uchun xavfli, chunki quyosh nuri kuchining ta’siri natijasida 
o’simliklar tsitoplazmasi va xlorofil nobud bo’ladi. Tarqoq holda tushadigan 
yorug’lik o’simliklar tomonidan to’la o’zlashtiriladi. U foydaliroq bo’lib, uning 50 
— 60% fotosintez uchun muhim sariq —qizil nurlardan iboratdir. To’g’ri 
tushadigan yorug’likda bu xil nurlar miqdori 30 — 35% oshmaydi. 
Yorug’lik sevar o’simliklar barglari asosan kunning xavfli soatlarida, 
radiatsiyani kam qabul qilishga moslashgan. Barglar gorizontal tekislikka nisbatan 
katta burchak hosil qilib joylashadi. Bunday joylashishni daraxtlardan evkalipt, 
mimoza va boshqalarda ko’rish mumkin, juda ko’p o’tchil o’simliklarda ham 
bunday holat uchraydi. Masalan yovvoyi latuk o’simligida hamma barglar 
shimoldan janubga qaratilgan, buning natijasida tush paytidagi kuchli quyosh 
nurlari oz miqdorda qabul qilinadi, bunday o’simliklar kompas o’simliklar 
deyiladi. 
O’simliklar yashaydigan muhitning yorug’lik bilan ta’minlanishi bizning 
sayyorada juda turli tumandir. Masalan, baland tog’,
cho’l, dashtlardagi 
yorug’likka eng boy joylardan tortib, juda qorong’u g’orlar, suv ostidagi muhitlar. 
SHu sababli o’simliklarning yorug’lik muhitiga moslashishi ham turlichadir. 
Yorug’lik muhitiga nisbatan munosabatiga qarab o’simliklar uch guruhga 
bo’linadi: 
1. Yorug’sevar o’simliklar 
2. Soyaga chidamli o’simliklar 
3. Soyasevar o’simliklar 
Bu guruhlarga kiruvchi o’simliklar ekologik optimumning joylashishi bilan 
o’zaro farqlanadi. Yorug’lik sevar o’simliklarning ekologik optimumi, yorug’lik 
ko’p bo’lgan zonada joylashgan bo’lib, ular kuchli qorong’ulikka chiday olmaydi. 
Bu guruhga tog’,
cho’l, adir, dasht, ochiq joylarda o’suvchi o’simliklar kiradi. 
Bulardan tashqari bu guruhga toshlar ustida yopishib o’suvchi lishayniklar, 
madaniy o’simliklar ham mansub. 

---

Soya sevuvchi o’simliklarning ekologik optimumi yorug’lik darajasi past 
joyga to’g’ri keladi. Bu guruh soya va qorong’u joylarda o’suvchi o’simliklar 
kiradi. Ular asosan murakkab o’simliklar jamoasining pastki yarusida uchrovchi 
o’simliklar, 
uy sharoitida o’stiriladigan gullar, oranjereyada o’suvchi 
o’simliklardir. O’rmonda, pastki yarusda o’sadigan o’simliklar ham shu guruhga 
misol bo’la oladi. 
O’simliklarning kunning uzun yoki qisqaligiga munosabati fotoperiodizm 
deyiladi. Bu 1920-yilda V.Gardner va Aplard tomonidan kashf qilingan. Ularning 
kuzatishi bo’yicha, tamaki o’simligi teplitsada bahorda gullagan lekin dalada 
gullamagan. Bunga sabab, kunning uzunligidir. Kunni uzunligi sun’iy 
qisqartirilganda tamaki o’simligi gullagan. 
Kuzatishlar shuni ko’rsatadiki o’simliklar ma’lum darajada yorug’lik va 
qorong’ulik fazalarini o’tgandan keyin, gullash va urug’ tugishga kirishadi. 
Fotoperiodik reaktsiya turlariga qarab, o’simliklar quyidagi guruhlarga 
bo’linadi: 
1. Qiska kun o’simliklari. Bu o’simliklarning gullash fazasiga o’tishi uchun 
sutkada, 12 soat yoki undan kamroq yorug’lik vaqti kerak (kanop, tamaki va 
boshqalar). 
2. Uzun kun o’simliklari. Bularning gullash fazasiga o’tishi uchun bir 
sutkada, 12 soatdan ko’p yorug’lik kerak (kartoshka, bug’doy, ismaloq va 
boshqalar). 
3. Fotoperiodik reaktsiyasi bo’yicha neytral o’simliklar. Bu o’simliklarning 
gullash fazasiga o’tishidan farq qilmaydi. Bu gruppaga tomat, qoqi o’ti kabi 
o’simliklar kiradi. 
Har bir tur uchun o’zining fotoperiodik yoki yorug’lik davri xarakterli. 
Uzun kun o’simligi xrizantema uchun gullash fazasiga o’tishida, sutkasiga 14 soat 
40 minut davomida yorug’lik kerak. Agar yorug’lik 13 soat 50 minut davomida 
qabul qilinsa, g’unchalar paydo bo’lmaydi. 
SHunday bir misol keltirish mumkin. SHoli o’sib turgan dala yaqinida gaz 
mash’allari yonib turishi natijasida, sholi uzoq vaqt gullash fazasiga o’tmay turgan. 

---

Demak mash’ala yorug’ligi o’simliklarda fotoperiodik reaktsiyani hosil qilib, 
gullashni kechiktirgan. 
Fotoperiodik reaktsiya ma’lum geografik muhitga moslashib bo’lishi bilan 
birga, o’simliklarning yer yuzida tarqalishini cheklovchi omil hamdir. CHunki, 
ma’lum fotoperiodik reaktsiyali o’simliklar ularga to’g’ri kelmaydigan yorug’lik 
miqdorida o’sa olmaydi. Kun uzunligi shimoldagi uzun kun o’simliklarining 
janubga tarqalishida, janubdagi qisqa kun o’simliklarining esa shimolga 
tarqalishiga xalaqit beradi. 
Neytral fotoperiodik reaktsiyaga ega bo’lgan o’simliklar keng tarqalgan 
bo’lib, tropik o’rmonlaridan tortib arktikagacha bo’lgan rayonlarda uchraydi. 
Hayvonlar uchun yorug’lik yashil o’simliklar singari muhim omillardan 
hisoblanmaydi. CHunki bu geterotrof organizmlar o’simliklar tomonidan yig’ilgan 
energiya hisobiga yashaydi. Lekin hayvonlar hayotida, quyosh spektrining 
yorug’lik qismi muhim rol o’ynaydi. Yorug’lik sevar hayvonlar fotofillar deyiladi. 
Qorong’ulikni sevar hayvonlar fotofoblar deyiladi. 
Yorug’likning keng diapozoniga moslashgan hayvonlar evrifot hayvonlar 
deyiladi. Yorug’likka moslashish diapazoni tor hayvonlar stenofot hayvonlar 
deyiladi. Yorug’lik hayvonlarning ko’rishi uchun zarur omil hisoblanadi. Atrof 
muhitni to’lig’icha ko’rish hayvonlarning evolyutsion taraqqiyotiga bog’liq. 
Masalan, bir hujayrali hayvonlarda ko’rish organlari yaxshi taraqqiy qilmagan. 
Ba’zi hayvonlar, masalan, ilonlar spektrning infraqizil qismini sezganligi uchun 
qorong’uda ham ovini topadi. 
Ko’rish organlarining taraqqiy etishi konkret ekologik sharoit va yashash 
muhitiga bog’liq. /orlarda yashaydigan hayvonlarda, yorug’lik tushmagani uchun, 
ko’rish organlari ko’zlari qisman yoki to’la reduktsiyalashgan. Masalan, ba’zi qir 
qo’ng’izlari. 
Qushlar uzoq masofalarga, ya’ni qishlaydigan joylargacha uchganda 
yorug’lik yordamida, aniq yo’lni tanlaydi. Bunda yorug’lik astronomik man’bai – 
quyosh va yulduzlarga qarab orientirlanadi. 

---