Namiq Atabəyli Azad şeir və onun poetikası
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
38 Sistemlərin hər hansı birinin vahidinin təkrarlanması özünəməxsus ritm yaradır. Dil ritminin bütün növlərini öyrənən elmə ritmologiya deyilir və o, ümumi ritmologiyanın bir hissəsi sayılır. Rus dilinin özünəməxsus cəhəti sözlərin tələffüzü zamanı aksent (espirator) vurğusu, sözlərdə vurğuların dəyişkən yeri, sözün fərqli hecalara malik olmasından ibarətdir. Rus sözlərində hecalar vurğulu və vurğusuz olur. Vurğulu və vurğusuz hecaların müxtəlif mövqe və kəmiyyət kompozisiyasından asılı olaraq, daxili ritmik bölgülər (stopa: Azərbaycan şeirindəki təqti, təfilə və sairəyə nisbi uyğun gələn anlayışdır.-N.A.) şəkil və həcmcə müxtəlif olurlar. Ritmik qruplar (stopa-N.A.) vurğulu hecaların yerinə (simmetriya və assimmetriya) və vurğusuz hecaların kəmiyyətinə görə fərqləndirilir.”(Bax, В. Бурич. Rus ədəbi mətninin formal quruluşunun tipologiyası (Nəsr. Udeteronlar. Şeirlər) kitabı. Giriş hissə . (Типология формальных структур русского литературного текста (Проза. Удетероны. Стихи). Azərbaycan əruaşünaslığının banisi Dr. Professor Əkrəm Cəfər məşhur “Əruzun nəzəri əsasları və Azərbaycan əruzu”(“Elm” nəşr., Bakı-1977) fundemental tədqiqat əsərində “Vəzn nədir?” sualına cavab verərkən, “vəzn” termininin məna yükünü azaldaraq aşağıdakıları yazırdı: “Terminoloji mənada, vəzn misranın səslər kəmiyyətincə ölçüsü, yaxud bəhrə görə misralardakı uzun və qısa hecaların müəyyən şəkildə tərtibi ilə yaranan ritm və 39 ahəngin ölçüsüdür.”(Gəst. əsər. Səh: 21). Əlbəttə, əgər bu fikir heca və əruz haqqında deyilərsə, onda doğru və yerində olardı. Lakin bu qənaət, əfsuslar olsun ki, Əkrəm müəllimin tərəfindən onun bütün “şeir” anlayışı içində başa düşdüyü və qəbul etdiyi poeziya aləminə aid edilmişdir. Azad şeirin elmi poetikasının işlənib hazırlanması üçün təsnifat pozuntusuna yol vermədən, bir-birinə çox yaxın və ya uzaq olan poetik təcrübələri ümumi-universal və differensial terminlərin fərqləndirici və birləşdirici kateqorial sisteminə daxil etməklə konkretləşdirmək lazım gəlir. Milli poetikamızda qəbul olunmuş müəyyən ənənəvi şeir normalarından, məsələn, qafiyə, daxili ritm (vurğu, bölgü, sillabik açıq-qapalılıq, assonativlik və ya alliterativlik, epiforluq, seqmentlik, aksentivlik və s.) və sabit bənd quruluşundan bu və ya digər səviyyədə “azad olma”(verlibrizasiya, sərbəstləşmə, bekarlaşma, liberizasiya) dərəcəsindən asılı olaraq, bütün libiristik şeirlərin ümumi adını filoloji təsnifat üçün “Azad şeir” termini ilə tanımağı daha məntiqi hesab etdik. Çünki kateqorial olaraq, Azad şeirin başlıca poetik forma və məzmun keyfiyyəti onun ənənəvi heca və klassik əruz poeziyasında qabaqcadan qəbul edilmiş konvensional qayda və normalardan, vəzn və ritmikadan özünü müəyyən hədlərdə və ya tamamən “azad” elan etməsindədir. Eyni zamanda deyək ki, bu “azadlıq” onun üçün hər hansı konkret kanoniklikdən və ya normativlikdən çıxmaq deyil, 40 özünəməxsus poetik məziyyət, özünəməxsus forma və bədii məğz qazanmağı deməkdir. İkinci tərəfdən, dilimizdə filoloji anlayış kimi “Sərbəst şeir” olaraq tanıdılmış xeyli bədii nümunələr vardır ki, onları beynəlxalq arenada verlibr (özgür şeir) kimi tanınan şeirlər ilə eyniləşdirməklə milli ədəbiyyatşünaslığımızın elmiliyinə kölgə salmışlar. Buna da son qoymaq lazımdır. Odur ki, onlara termin konkretliyi gətirilməklə fərqləndiricilik xüsusiyyətlərinə uyğun adlar vermişik. Milli poetikamızda terminoloji xaos törədən bu cür terminoloji başıpozuqluqlar hər bir elm sahəsindən tələb olunan konkretliyə filologiyamızda illərlə ağır kölgə salmış, bu sahədə elmi-nəzəri fikrimizin inkişafına ağır ziyan vurmuşdur. Poetika filoloji elmin bir bölməsi olaraq, şeirşünaslığın şağdaş problemlərini yalnız konkretliyə malik terminoloji aparatla izah etməlidir. Bu onun əsas vəzifəsidir. Bütün bu qüsurlar filologiyamızda verlibristikaya və o cümlədən verlibr sənətinə “vəzn” və “ritm” pozuntusu prizmasından yanaşan yüzlərcə “tədqiqatçının” əsassız mülahizələrinə və boş interpretasiyalarına uzun illər ərzində rəvac vermişdir. İllər sonrası aydın olur ki, ədəbiyyatşünaslığımızda uzun zaman “sərbəst şeir” hesab edilmiş əsərlərin əksəriyyəti verlibr (özgür şeir) parametri baxımından həmin şeirə uyğun deyildir və ola da bilməz. Prinsipcə, Azərbaycan milli ədəbiyyatında verlibr şeirinin 41 çox az nümayəndələri və nümunələri olmuşdur. Və onlar elə bu gün də çox az saydadırlar. Bu şairlər sırasında korifeylərimizdən Rəsul Rza (şeir yaradıcılığının müəyyən qismi etibarilə, məsələn,“Rənglər” silsiləsi ilə), Mikayıl Rəfili, Vaqif Səmədoğlu, Ə.Salahzadə, habelə gənc nəsil yaradıcılarımızdan A.Mirseyid, Dəyanət Osmanlı, Qulu Ağsəs, Əmir Pəhləvan, Leyla Əliyeva, Xanəmir Telmanoğlu, Sona Vəliyeva, S.Babullağlu və bir çox başqaları müəyyən yer tutublar... Aşağıda ədəbi tənqidi planda deyil, vəzn- ritm xüsusiyyətlərinin araşdırılması baxımından onlardan bəzilərinin də yaradıcılığına müraciət edəcəyik. Mən kəskin olaraq, ədəbi tənqid ilə poetika elminin arasındakı sərhədin qorunmasını zəruri sayıram. Bəzi araşdırmaçıların şeirin bədii məzmun tərəfi ilə bədii texnologiyasını bir-birinə qarışdırmasını qəbul etmirəm. Çünki texniki cəhətdən güclü yazılmış bir şeir bədii cəhətdən çox zəif də ola bilər. Xüsusən, indiki dövrdə zəif şeir “örnəkləri” milli ədəbiyyatımızda dedikcə çox geniş yayılmışdır. Lakin ədəbiyyatımızda faktik mövcud olan xeyli uğurlu azad şeirləri verlibr deyildir deyə, ənənəvi əruz və ya heca vəzni ilə müəyyən kanonik bağlılığın “pozuntu məhsulu” adlandırıb, milli poeziyamızdan kənara atmaq da düzgün olmazdı. Odur ki, ilk olaraq, ümumi poetik xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq, ənənəvi şeir sistemlərinə xas konvensionallıqdan çıxıb, müəyyən azadlıq keyfiyyətləri qazanmış olan bütün əsərləri özündə tam nəzəri ehtiva Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|