Namiq Atabəyli Azad şeir və onun poetikası
Yüklə 3,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
42 edəcək vahid üniversal terminin qəbul edilməsi elmi zərurətini qəbul etmək lazım gəlir. Həmin termin ilə biz bütün əski sərbəst şeir nümunələrimizi, habelə ən yeni modernist şeirlərimizi konvesional şeirdən fərqli olan “azadlıq və ya sərbəstlik xüsusiyyətləri”(Mir Cəlal) daşımaqları əsasında müəyyənləşdirib, universal bir ad altında təsnifata sala bilərik. Zənnimcə, “Azad şeir” termini bunun üçün ən uğurlu seçimdir. Hörmətli yazıçı-pedaqoqumuz, əziz Universitet müəllimimiz Mir Cəlal (Paşayev) bugün də çox dəyərli olan“Ədəbiyyatşünaslığın əsasları”( Maarif nəşriyyatı, Bakı- 1988) adlı dərslik kitabında “Şeir vəznləri”bölməsində aydın şəkildə yazırdı: “Ədəbiyyatımızda üç əsas vəzn vardır: heca vəzni, əruz vəzni, sərbəst vəzn”(səh-102). Bizim bu təsnifata etdiyimiz yeganə dəyişiklik “sərbəst şeir vəzninin”terminoloji olaraq, daha universal səslənən “Azad şeir vəzni” ilə əvəzlənməsidir. Biz bununla “sərbəst şeiri”əsla kənara atmırıq, əksinə ona daha universal səslənən “Azad şeir” vəzninin daxilində olan geniş yayılmış bir növ şəkili, cinsi və ya janrı kimi konkret terminoloji məna veirik. Buradakı diqqətəlayiq cəhət “sərbəst şeir” anlayışının “Azad şeir vəzni”kimi universal bir ad içərisində öz differens terminoloji yerini tutmasıdır.. Bu fakt sərbəst şeirin “vəznsiz ” olması haqqında deyilmiş minlərcə boş əsassız mülahizələri, nəhayət, rədd etməyə bizə də elmi- 43 filoloji imkan verir. Mir Cəlal müəllim kitabın“Sərbəst vəzn” yarımbölmısində bunu yazırdı: “Bu vəzn (yəni sərbəst şeir: bizim indiki təsnifatla “azad şeir vəzni”-N.A.) misraların həm həcmi, misra arası bölgü, həm də qafiyə sistemi etibarilə sərbəstliyə daha çox imkan verir ”(Səh-116). Aydın görünür ki, “sərbəstlik” deyəndə azad şeir texnikasında liberalizasiya prosesləri başa düşülür. Ədəbiyyatşünaslığın keçmiş sovet elmi təcrübəsinin“xətaları”da az olmamışdır. Bunların çoxunun üzərindən sükutla keçərək, ən yeni sayılan və xüsusən cavan nəsil alimlərinin Universitetlərimiz üçün yazdıqları “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi” dərslik kitablarından birinə diqqət yetirək. Bu ədəbiyyat nəzəriyyəsinə baxaraq, digər dərsliklərdə də (orta məktəb, bakavratura və magistratura səviyyəsində ) vəziyyətin, demək olar ki, tam eyni olduğuna əmin ola bilərsiniz. Filologiya elmlər doktoru, professor Məmməd Əliyevin 2012-ci ildə “Elm və təhsil” nəşriyyatında bakalavr və magistr pilləsində Universitet təhsili alanlar üçün “dərslik” statusunda nəşr olunmuş “Ədəbiyyat nəzəriyyəsi”kitabı bu sahədə yaranmış terminoloji xaosun bariz nümunəsidir:“Azərbaycan sərbəst şeiri özünün bütün ritmik formalarında heca vəznli şeirimizin ritmik prinsiplərinə əsaslanır”(Bax: Göstərilən kitab, səh: 218). Müəllif belə bir qənaəti nədən hasil etmişdir?! Yanlış göz qabağındadır... Digər müəlliflərin də fikirlərində bu cür qarmaqarışıqlıq az deyil. Bu cür terminoloji xaosa ümumi filoloji bəla demək 44 daha doğru səslənərdi. M.Əliyevin “sərbəst şeirin bundan artıq elmi təsnifini vermək mümkün deyildir” deyə təqdim etdiyi H.İlyadının sərbəst şeir təsnifatına nəzər yetirək: “1. vəznli- qafiyəli sərbəst şeir; 2. vəznsiz- qafiyəli sərbəst şeir; 3. vəznsiz- qafiyəsiz sərbəst şeir.” (Bax, göst. kitab, səh: 209). Bu şərhdə yalnız “vəznsiz-qafiyəsiz sərbəst şeir”kimi təsnif edilmiş şeirin beynəlxalq termin üzrə “verlibr”sayıla biləcəyi güman edilir. Alimin “vəznli-qafiyəli sərbəst şeir”adlandırdığı isə rus filologiyasında “volnıy stix”sayılan şeirlərdir ki, bunların bizdəki milli nümunələrinin Azərbaycan milli verlibristikası üçün dilimizin tarixi-ənənəvi prinsipinə uyğun olaraq, “sərbəst şeir”termini ilə tanındığını diqqətinizə çatdırıram. Təsnifatda sadalanan“vəznsiz-qafiyəli sərbəst şeir” ilə hər iki müəllifin rus filologiyasında “vəznli şeirin” (yəni sillabik, tonik, sillabotonik və s.) ritmometrik keyfiyyətlərindən məhrum “qafiyəli şeirləri” nəzərdə tutuğu başa düşülür. Lakin doğrudanmı, ədəbiyyatda “vəznsiz şeir” olması mümkündür?.. Azad qafiyəli və ya tamamilə qafiyəsiz verlibr əsərlərinin olması mümkündür. Amma verlibrə “vəznsiz”damğası vurmaq, onu poeziya kimi itirməkdən başqa bir şey deyil. O da ayrı bir söhbətdir ki, verlibr (yəni özgür şeir) bütün digər vəznli şeirlər kimi, özünəməxsus vəzni olan şeir növüdür. 45 Təsnifatdakı “vəznsiz-qafiyəsiz sərbəst şeir” adlandıraılan şeirin məhz “verlibr”(özgür şeir) anlamına yaxın olduğu anlaşılır. Bu cür təsnifat ilə dilimizə tərcümədə “volnıy” və “svobodnıy” rus sözlərinin hansının “sərbəst”, hansının “özgür”şeir anlamını verdiyi qeyri-müəyyən qalır. Digər tərəfdən, “sərbəst vəzn” kimi təsnif edilmiş şeirin “vəznsiz” sayılması da, yuxarıda dediyimiz kimi, yalnız gülüş doğurur. Çünki vəznsiz şeir ola bilməz. Hər bir şeir vəzninə özünəməxsus “kanonik” tələblərdən yanaşılmalıdır. Velibrin (özgür şeirin) də aşağıda göstərəcəyimiz kimi bu cür xeyli özünəməxsus ritmometrik xüsusiyyətləri vardır. Əsas məsələ də elə məhz bunları üzə çıxarmaqdan ibarətdir Biz yuxarıda müasir Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq elminin atası, əziz müəllimimiz Mir Cəlalın “sərbəst şeir” vəzni barədə tutarlı nəzəri fikirlərini misal gətirdik. Bu qədər net deyilmiş nəzəri fikirlərin qarşısında dr. M.Əliyev də aşağıdakı fikri irəli sürür: “Azərbaycan sərbəst şeiri özünün bütün ritmik formalarında heca vəznli şeirimizin ritmik prinsiplərinə əsaslanır.”(Bax.Elm və təhsil nəşr., Bakı-2012, səh-218). Daha sonra müəllif bu terminoloji xaosu dərinləşdirərək, öz fikrini digər bir nəzəri bataqlığa düşürüb yazır: “Bu şeirin (yəni sərbəst şeirin.- N.A.) ritmik cəhətləri taktlara deyil, müxtəlif quruluşlu, müxtəlif simmetriya üzrə növbələşən durğulara əsaslanır.”(səh- 218). Buradaca qeyd edək ki, “takt” sözü dilimizdə “təqti” formasında işlənir. M.Cəlalın şeir texnikasının üç şərti Yüklə 3,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|