Naxçivan dialekt və ŞİVƏLƏRİNİn lüĞƏTİ
Yüklə 9,35 Kb. Pdf görüntüsü
|
v ə Dərbənd dialektlərindən bəzi nümunələr vermişdir. Azər- baycan dilinin dialekt v ə şivələrinin tədqiqinə həsr olunmuş ayrıca tədqiqat əsərini isə N.Aşmarin 1926-ci ildə nəşr etdir- mişdir. Belə ki, onun “Nuxa şəhəri türk şivələrinin ümumi ic- malı” adlı əsəri dialektoloji tədqiqatların tarixində ilk mono- qrafik əsər sayılır. Aşmarinin ümumi rəhbərliyi altında yerlərə gönd ərilən proqram və təlimat əsasında 1930-cu ilə qədər Nax- çıvan bölgəsi də daxil olmaqla Azərbaycanın müxtəlif dialekt v ə şivələrinə aid 60 minə yaxın leksik vahid toplanmışdır. Top- lanan materiallar əsasında “Azərbaycan türk xalq şivələri lü- ğəti” adlı əsərin birinci cildi (A hərfi) və ikinci cildi (B hərfi) 1930-cu ild ə nəşr olundu. XX əsrin 30-cu illərində ilk elmi dialektoloji t ədqiqat aparan İdris Zaman oğlu Həsənovun fəa- liyy əti də diqqəti cəlb edir. Amma o 1937-ci il repressiyasına qurban getdiyi üçün bu iş yarımçıq qalmışdır. Azərbaycan elminə böyük z ərbə vuran 37-ci il hadisələrindən sonra bu sahədə bir müdd ət sakitlik olmuş, elmi tədqiqat aparılmamış, nəhayət, 1943- cü ild ə akademik M.Şirəliyev “Bakı dialekti” mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdir. 1945-ci ildə Azərbay- canda Elml ər Akademiyasının təşkil olunması və ondan az sonra Dil v ə Ədəbiyyat İnstitutunun yaradılması dialektologiya sahə- sind ə elmi tədqiqatların canlanmasına səbəb olmuşdur. Bu elmi araşdırmalar fonunda 50-ci illərdə Azərbaycan Respublikasının dialektoloji baxımdan zəngin bölgələrindən biri olan Naxçıvan Muxtar Respublikasının dialekt və şivələri d ə elm adamlarının diqqətini çəkmişdir. 1950-55-ci illərdə əsa- s ən akademiyanın dilçi alimləri tərəfindən ekspedisiya yolu ilə bölg ənin dialekt və şivələrinə aid külli miqdarda dil materialı toplanmışdır. Təfsilata varsaq 1950-ci ildə B.M.İbrahimov, K.T.Ramazanov, T.B.H əmzəyev, A.Bayramov, A.Ə.Aslanov 5 v ə E.M.Əlibəyzadə Ordubad rayonunun Aza, Bist, Biləv, V ələver, Vənənd, Dəstə, Dırnıs, Əylis, Kələki, Kotam, Gənzə, Nüsnüs, Sabirdiz ə, Tivi və yenə həmin ildə B.M.İbrahimov, K.T.Ramazanov, T.B.H əmzəyev, H.A.Bayramov, A.Ə.Aslanov v ə E.M.Əlibəyzadə Culfa rayonunun Bəyəhməd, Bənəniyar, Qazançı, Qızılca, Əbrəqunus, Ərəfsə, Ərəzin, Kırna, Saltaq, L əkətağ, Milax, Noraşen (Göydərə), Teyvaz, Xanağa (Xanə- gah), Camaldın, Yaycı şivələrini, 1951-ci ildə K.T.Ramazanov, T.B.H əmzəyev Noraşen (Şərur) rayonunun Alışar, Axura, Qa- rabağlar, Qıvraq, Dəmirçi, Dizə, Yengicə, İbadulla, Kürçülü, Maxta, Püsyan, S ədərək, Xanlıqlar, Çərçiboğan, Yaycı şivələ- rini, 1953-cü ild ə R.Ə.Rüstəmov, B.M.İbrahimov, K.T.Rama- zanov, T.B.H əmzəyev və R.Ə.Süleymanov Şahbuz rayonunun Aşağı Qışlaq, Badamlı, Biçənək, Əzizbəyov, Keçili, Kolanı, K ənd Şahbuz, Külüs, Kükü, Mahmudoba, Məzrə, Nurs, Re meşin, Sələsüz, Tırkeş, Şada şivələrini, 1954-cü ildə R.Ə.Rüstəmov, B.M.İbrahimov, K.T.Ramazanov, T.B.Həmzə- yev Nax çıvan rayonunun (Babək) Qaraçuq, Qoşadizə, Didivar, Nehr əm, Cəhri, Çeşməbasar, Sirab, Şəkərabad, Naxçıvan (şəhər) şivələrini öyrənmişlər. 1955-ci ildə prof. M.Ş.Şirəli- yevin, R. Ə.Rüstəmov, B.M.İbrahimov, K.T.Ramazanov, M.İ.İslamovun iştirakı ilə yekunlaşdırıcı ekspedisiya Naxçıvan Muxtar Res publikasında çalışmışdır. Dialektoloji t ədqiqatlardan aydın olur ki, Azərbaycan, o cüml ədən Naxçıvan dialekt və şivələri uzun müddət üç isti- qam ətdə öyrənilmişdir: 1. Az ərbaycan, həmçinin Naxçıvan dialekt və şivələrinin monoqrafik t ədqiqidir ki, bu sahədəki işlər prof. M.Şirəliyev, R.Rüst əmov və K.Ramazanov tərəfindən tərtib olunmuş və 1956- cı ildə çapdan çıxmış “Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin 6 monoqrafik t ədqiqinə aid proqram” əsasında aparılmışdır. 2. Az ərbaycan və Naxçıvan MR dialekt və şivələrinin dilçilik coğrafiyası əsasında öyrənilməsidir ki, bu sahədəki işlər M.Şirəliyev və R.Rüstəmov tərəfindən tərtib olunan və 1958-ci ild ə çapdan çıxmış “Azərbaycan dilinin dialektoloji atlasının t ərtibi üçün toplanmış materialların proqramı” əsasında aparıl- mışdır. 3. Az ərbaycan, o cümlədən Naxçıvan MR dialekt və şi- v ələrinin lüğətinin tərtib olunmasıdır ki, bu istiqamətdə də xeyli işlər görülmüşdür. Bu t ədqiqat işlərini quran elm adamları təkcə 5 ildə Nax- çıvan dialekt və şivələrinə aid material toplamaqla kifayət- l ənməmiş, bu tədqiqatın nəticələri ayrı-ayrı elmi məqalələrdə öz əksini tapmışdır. Dialekt materialları ümumiləşdirilib kitab halına salınanadək dialektoloqlarımızın bu istiqamətdə çap etdirdikl əri məqalələrin bəzilərini nəzərdən keçirək: prof. M.Şirəliyevin “Naxçıvan dialekti (ümumi qeydlər)”, “Şahbuz şivələrinin fonetikası”, T.B.Həmzəyev “Ordubad rayonu dia- lektinin fonetik xüsusiyy ətləri”, “Ordubad dialektinin leksikası haqqında qeydlər”, “Ordubad dialektinin morfologiyasına aid b əzi qeydlər”, K.T.Ramazanovun “Noraşen rayonu şivələrinin b əzi xarakterik morfoloji xüsusiyyətləri haqqında”, R.Ə.Sü- leymanovun “Ordubad v ə Culfa rayon şivələrinin leksik xü- susiyy ətləri”, R.Rüstəmovun “Şahbuz şivələrinin sintaksisi”, A.H əsənovun “Ordubad dialektinin bəzi xarakterik leksik və morfoloji xüsusiyy ətləri” və s. H əmin dövrdə yuxarıda göstərilən elmi məqalələrin nəşri Naxçıvan dialekt və şivələrinin geniş tədqiqi istiqamətində atılan əməli addımlar idi. Məhz bu araşdırmaların ümumi yekunu olaraq 1962-ci ild ə M.Şirəliyevin redaktorluğu ilə “Naxçıvan MSSR-in 7 Yüklə 9,35 Kb. Dostları ilə paylaş:
|