86
cü ild
ə 2012-ci illə müqayisədə kənd əhalisinin sayında 1 % artım müşahidə edilir. 2013-cü ildən
başlayaraq, kənd yerləri üzrə əhalinin orta illik sayının dəyişməsində artım meyli, 2015-ci ildə 2014-
cü ill
ə müqayisədə kənd əhalisinin orta illik sayında 0,7 % artım müşahidə olunur.(3) Bu,
son illərdə
ölk
ədə gedən təşkilati-iqtisadi dəyişiklilər, region-ların sosial-iqtisadi inkişafına diqqətin artırılması,
k
ənd əhalisinin aktiv hissəsinin əmək fəaliyyətinə cəlb olunması prosesinin intensivləşməsi,
infrastrukturun yaxşılaşması və digər amillərlə bağlıdır.
C
ədvəl 1.
Əmək ehtiyatlarтın strukturun
İllər
C
əmi,
min
n
əfər
O cüml
ədən
Əmək ehtiyatlarının srukturu,%
əmək
qabiliy-
y
ətli
əhalinin
sayı
əmək
qabiliyy
ətli
yaşdan
yuxarı
şəxslər
iqtisadiy-
yatda
m
əşğul olan
yeniyet-
m
ələr
əmək
qabiliy-
y
ətli
əhali
əmək
qabi-
liyy
ətli
yaşdan
yuxarı
şəxslər
iqtisadiy-
yatda
m
əşğul
olan
yeniyet-
m
ələr
2005
5421,3
5304,0
103.8
13.5
97,8
1,9
0,3
2010
6015,0
5875,7
133,1
6.2
97,7
2,2
0,1
2011
6101,2
5974,6
126.6
-
97,9
2,1
-
2012
6166,9
6042,0
124.9
-
98,0
2,0
-
2013
6230,7
6102,6
128.1
-
97,9
2,1
-
2014
6284,8
6150,3
134.5
-
97,8
2,0
2015
6335,9
6198,7
137,2
-
97,8
2,0
Əmək ehtiyatlarının artım tempi,%:
2005-
2010,%
110,9
110,8
128,2
45,9
x
x
X
2010-
2014,%
104,5
104,7
101,0
-
x
x
X
2015-
2014,%
100,8
100,8
102,0
--
x
x
X
Müasir şəraitdə əmək ehtiyatlarının formalaşması və istifadə olunması strateji məsələdir, onun
s
əmərəli təşkili əhalinin rifahının yüksəldilməsinin əsas istiqamətlərindən birini təşkil edir. Təhlil
göst
ərir ki, ölkə əhalisinin orta illik sayında əmək ehtiyatlarının xüsusi çəkisi 2005-ci ildə - 63,8%;
2010-cu ild
ə - 66,4%; 2013-cü ildə 65,9%; 2014-cü ildə - 65,9%, 2015-ci ildə 66,0 % təşkil etmişdir.
Əmək ehtiyatlarının tərkibində əmək qabiliyyətli əhalinin xüsusi çəkisi 2005-ci ildə - 97,8%; 2010-cu ildə
- 97,7%; 2013-cü ild
ə - 97,9%; 2014-cü ildə 97,9%, 2015-ci ildə 97,8% təşkil etmişdir.
Əmək ehtiyatları istehsal proseslərinin yaranmasının əsas amilidir. İqtisadi kateqoriya olaraq,
insanların münasibətlərini, işçi qüvvəsinin təkrar istehsalını ifadə edir. Azərbaycanın iqtisadçı
aliml
ərindən Ş.M.Muradov hesab edir ki,“əmək ehtiyat-ları” “iş qüvvəsi”nə nisbətən geniş
m
əfhumdur. (2) Belə ki, əgər “əmək ehtiyatları”na işləmək qabiliyyətinə malik olub,
həm ictimai
istehsalda işləyənlər, həm də şəxsi yardımçı və ev təsərrüfatında məşğul olanlar daxildirsə, “iş
qüvv
əsi”nə bütün əmək ehtiyatlarından yalnız ictimai istehsalda məşğul olanlar daxildir. Başqa sözlə
des
ək, “əmək ehtiyatları” dedikdə konkret tarixi inkişaf mərhələsində ölkə miqyasında və ya ayrı-ayrı
ərazilərdə mövcud olan bütün əmək qabiliyyətli əhalinin müəyyən demoq-rafik və kəmiyyət
mü
əyyənliyi, “iş qüvvəsi”nə isə həmin əmək ehtiyatlarının həm əmək fəaliyyətində və həm də
potensial halda ehtiyatda olan hiss
əsi kimi baxmaq lazımdır.
T.Ə.Quliyevin fikrincə, iş qüvvəsi dedikdə,
məşğul olanlar, işləyənlər, əmək ehtiyatları dedikdə
is
ə yalnız məşğul olanlar deyil, olmayanlar da nəzərdə tutulur. Həm də əmək ehtiyatları real deyil,
potensial işçi qüvvəsi kimi təzahür edir. Bir sözlə, əmək ehtiyatları həm fəaliyyət göstərən və həm də
potensial işçi qüvvəsini özündə inteqrasiya edir. “İş qüvvəsi” anlayışı “əmək ehtiyatları” anlayışı ilə
müqayis
ədə daha çox sosial məzmun kəsb edir. (1)
Əmək ehtiyatları 2 qrupa bölünür:
1. İqtisadi fəal əhali: muzdla işləyənlər,
özüməşğul olanlar, sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul
87
olanlar v
ə s., işsizlər.
2. İqtisadi qeyri-fəal əhali: işləməyən pensiyaçılar, əlillər, şagirdlər, tələbələr və s.
H
ər 2 qrup əmək qabiliyyətli əhalinin tərkib hissəsini təşkil edir. Bununla belə, iqtisadi
fəal əhali
iqtisadi qeyri-f
əal əhalidən fərqli olaraq məşğulluq statusuna malikdir və ya məşğulluq statusuna
iddia edir.
T
əhlil göstərir ki, 2005-2015-ci illərdə iqtisadi fəal əhalinin tərkibində məşğul olanların xüsusi
ç
əkisi artır və 92,7%-95,0% arasında variasiya edir. İqtisadi fəal əhalinin
tərkibində işsizlərin xüsusi
ç
əkisi azalaraq 2005-2014-2015-ci illərdə 7,3 %-4,9 %-5,0 % arasında variasiya edir. (4. s.22)
Ölk
ədə demoqrafik-iqtisadi proseslərin inkişafı, əhalinin sayının və strukturunun dəyişilməsi
onun aktiv v
ə qeyri-aktiv
hissəsinin yaş, cins strukturuna görə şəhər-kənd miqyasında formalaşması,
ondan istifad
ənin mövcud vəziyyətinin qiymətləndiril-məsini və yaxşılaşdırılması yollarının
mü
əyyən ediliməsini ön plana gətirir.
T
əhlil göstərir ki, ölkə üzrə iqtisadi fəal əhalinin tərkibində şəhər yerlərinin xüsusi çəkisi 51,2%-
51,3%, k
ənd yerləri 48,8%-48,7% təşkil edir. İqtisadi fəal əhalinin iqtisadi qeyri-fəal əhaliyə nisbəti
şəhər yerlərində 2,1 kənd yerlərində 2,5 dəfəni təşkil edir. Bu faktorun özü məşğulluq sferasının
formalaşmasında mühüm rol oynayır. Kənd yerlərində iqtisadi fəal əhalinin məşğulluq səviyyəsi
2014-2015-ci ill
ərdə 96,1%-96,0%, işsizlik səviyyəsi – 3,9%-4,0%, kişilərin məşğulluq səviyyəsi –
96,9%-
96,8 %, işsizlik səviyyəsi –3,1%-3,2%, qadınların məşğulluq səviyyəsi - 95,3%-95,2%,
işsizlik səviyyəsi – 4,7%-4,8 % təşkil edir. Eyni zamanda, 2014-2015-ci
illərdə kənd yerlərində
iqtisadi f
əal əhalinin məşğulluq səviyyəsində azalma meyli görünür. Buna təsir edən amillər sırasında
k
ənd yerlərində qadın əmək ehtiyatlarından istifadə səviyyəsinin aşağı olması mühüm rol oynayır.
Dövl
ət Proqramında (2014-2018) müəyyən edilmiş məqsədə nail olmaq üçün regionlarda
infrastruktur t
əminatının, o cümlədən əhalinin kommunal xidmətlərlə təminatının daha da
yaxşılaşdırılması, ixracyönümlü və rəqabətədavamlı məhsul istehsalı istiqamətində sahibkarlığın
inkişafının sürətləndirilməsi, əhalinin, xüsusilə kənd əhalisinin məşğulluq səviyyəsinin artırılması və
yoxsulluğun səviyyəsinin azaldılması istiqamətində tədbirlərin davam etdirilməsi kimi mühüm
v
əzifələrin yerinə yetirilməsi prioritetlər sırasındadır.
Əmək ehtiyatlarının iqtisadi fəallığı əhalinin
cins-yaş strukturu, yaşayış yerlərinin inkişafı,
m
əşğulluq sferasının formalaşması ilə də müəyyən olunur. Təhlil göstərir ki, kəndin yaşayış yerləri
üzr
ə əhalinin iqtisadi fəallıq səviyyəsi diferensiallaşır. Kənd yerlərində qadınların iqtisadi fəallıq
s
əviyyəsi şəhər yerləri ilə müqayisədə 4% çoxdur. Kənd qadınlarının məşğulluq səviyyəsi şəhər
yerl
ərinin uyğun göstəricini 2,3% üstələyir.
Təhlil göstərir ki, şəhər və kənd yerləri üzrə əhalinin cins-yaş üzrə iqtisadi fəallığı fərqlidir.
Yaşayış yerləri üzrə iqtisadi fəal əhalinin tərkibində 2014-cü ildə işləyən və ya iş yeri olan kişilərin xüsusi
çəkisi ölkə üzrə - 63,1%, şəhər yerləri üzrə- 65,3%, kənd yerlərində - 60,8% təşkil edir. Kənd yerlərində
iqtisadi fəal əhalinin işləyən və ya iş yeri olan kişilərin xüsusi çəkisi şəhər yerləri ilə müqayisədə 4,5 %
aşağıdır. Bu da ölkə üzrə uyğun göstəricinin formalaşmasına və əmək ehtiyatlarından istifadəyə öz
təsirini göstərir.
C
ədvəl 2.
Yaşayış yerləri üzrə əmək qabiliyyətli əhalinin iqtisadi fəallığı, %
(2015)
İqtisadi fəal əhalinin tərkibində, işləyən və ya iş yeri olan qadınların (36,9%, 34,7%, 39,3%)
xüsusi çəkisi aşağıdır və bu fərq ölkə üzrə - 32,2%, şəhər yerləri üzrə - 31,2%, kənd yerləri üzrə -
Cəmi
Şəhər yerləri
Kənd yerləri
Qadın
Kişi
Qadın
Kişi
Qadın
Kişi
Əhalinin iqtisadi fəallıq
səviyyəsi
74,7
75,9
71 ,0
77,7
75,1
77,1
Məşğulluq səviyyəsi
93,8
95,9
92,7
95,0
95,0
96,8
İşsizliyin səviyyəsi
6,2
4,1
7,3
5,0
5,0
3,2