Neft firtinasi
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
tədbirlərlə nümayişlərin qarşısını yenə də ala bilmədi. Tehrandakı ingilis səfirliyi isə hadisələri çox soyuqqanlıqla izləyirdi. Ancaq vəziyyət o dərəcəyə çatdı ki, Tehrandakı ingilis səfiri İran hökumətinə sərt nota verməyə məcbur oldu. İngilislər Tehran hökumətinə verdikləri bu notada ingilislər əleyhinə olan nümayişlərin dərhal dayandırılmasını tələb edirdilər. Ancaq hökumət numayişlərin qabağını almaqda aciz idi. Buna bax- mayaraq ingilislərin notasına yumşaq dillə qələmə alınmış bir notada hadisələrə nəzarət ediləcəyinə və vəziyyətin normallaşdırılacağına söz verilirdi. Ölkənin çox hissəsində nümayişlər dayandırılsa da Tehranda davam edirdi. Artıq əyalətlərdə bir aya yaxın idi ki, vəziyyət normal idi. 1952-ci il aprelin 11-12-də nümayişlər dalğası İranı yenidən bürüdü. Bu zaman nümayişçilər ideoloji niyyətlərini açıq şəkildə bildirməkdən də çəkinmirdilər. O tarixə qədər keçirilən nümayişlərdə özlərini gizlədən kommunistlər artıq ortaya çıxaraq hadisələri bir kommunist hərəkatı halına gətirmişdilər. Hökumət özünü itirmişdi. Hökumətin əlində bu hadisələrin arxasında Tudə Partiyasının durduğunu müəyyən edən bir çox sübutedici sənədlər var idi. Buna baxmayaraq hökümət lazımi tədbirlər görməyə cəsarət etmədi. Baş nazir Hüseyn Ala hər hansı artıq bir hərəkətin ölkədə vətəndaş müharibəsinə səbəb ola biləcəyini bilirdi. Kommunist hərəkatının başladığı tarixdən iki gün sonra İran üçün fəlakətli bir hadisə baş verdi. O tarixə qədər hər cür nümayiş və etirazlardan kənarda qalan Abadanda da iğtişaşlar başladı. Xalq ilə polis arasında baş verən toqquşmada iki ingilis və bir italyan texniki və altı iranlı fəhlə həlak oldu. İranın neftayırma zavodlarının əsas mərkəzi olan Abadanda da nümayişlərin şiddətlənməsi ingilisləri narahat etməyə başladı. İngiltərə Dəniz Birinci Lordluğu və Entelijan Servis onlara aid olan neft məntəqələrini qorumaq üçün gördükləri tədbirləri dünya ictimaiyyətinə bildirdilər. Dəniz Birinci Lordluğu nefti qorumaq üçün hərbi gəmilərini həmişəki kimi yenə də neft istehsalçılarının əmrinə verdi. Bu neft istehsalçıları mənfəətləri təhlükə altına düşdüyü zaman dünyanı atəşə qalamaqdan, donanmaları, orduları və minlərlə təyyarədən ibarət aviasiyalarını hərəkətə gətirməkdən də çəkinməzlər. Bax İran məsələsində də belə oldu, yəni ingilislər hərbi gəmilərini yenə də hərəkətə gətirdilər. Tarix yenə təkrar olunurdu. 1921-ci ildə ingilislər Kostarika neftini ələ keçirmək üçün Amerika ilə mücadilə apardığı zaman donanmalarını səfərbər etdiyindən Amerika boyun əyməyə məcbur olmuşdur. İndi də belə olur, yəni «Wild Goose», “Flamengo”, “Gambia”, “Mauritius” və “Euryalus” adlı gəmilər bazalarından çıxaraq Abadana tərəf hərəkət etdikləri vaxt İngiltərənin xarici işlər naziri Herbert Morrison parlamentin aşağı palatasında İranda baş verən hadisələrə dair etdiyi çıxışında aşağıdakıları demişdir: «İranda baş verənlərə seyrici qala bilmərik. Bu səbəblə Abadana getmək əmrini almış ingilis donanmasına mənsub gəmilərdən ayrı olaraq lazım gələrsə yenilərini də göndərəcəyik. İngiltərə hökuməti Abadandakı ingilis mənfəətlərini qorumaq üçün İran hökümətinin əlindən gələn tədbirləri görəcəyinə inanır. İrandakı ingilis təbəələrinin məruz qalacağı təzyiqlərə görə İran hökuməti məsuliyyət daşıyacaqdır». İngiltərə hərəkətə keçmişdi. Qarşıya aşağıdakı suallar çıxır: İngiltərə xarici işlər naziri Herbert Morrison nə demək istəyirdi? O göndərilən gəmilərə yenilərini də əlavə edəcəyiz deyərkən kimi hədələyirdi? İranımı? İran bu ağır hədəyə dəyərmi? O kiçik və zəif bir dövlətdi. O halda bu sözlər kimə, hansı dövlətə aiddir? Əsas həqiqət İngiltərənin hədələdiyi dövlət Rusiya ilə Amerika və onun arxasındakı «Standard Oyl» neft tresti idi. Heç vaxt İngiltərə İran neftinin əlindən çıxmasına razı ola bilməzdi. İngilis neft mənbələrini tədqiq edənlər İngiltərənin qüdrətinin bu xam maddəyə, yəni neftə minnətdar olduğunu müşahidə edirlər. İngiltərə neft sayəsində dünyanın istədiyi hər hansı bir yerində arzu- ladığını açıq və ya gizli əldə etməkdə, arzu etdiyi tədbirləri görməkdə özünü, yəni İngiltərəni haqlı olduğunu da görürdü. İngiltərə hökuməti xarici işlər nazirinin ağzı ilə elə bir dillə danışırdı ki, bu müraciət formasında və tədbirlərin açıqlanmasında adətən bir meydan oxuma, bir müharibə ədası vardı. Qarşıya bir sual çıxır: İngiltərə həqiqətən İran nefti üzündən bir müharibəyə girə bilərdimi? Buna tərəddüdsüz olaraq verilən cavab sadəcə olaraq xeyrdən ibarətdir. Çünki İngiltərə üçün vacib olduğuna inandığımız Üçüncü Dünya müharibəsinin hələ vaxtı gəlib çatmamışdı. İngiltərə qorxulu bir qüdrət halına gələn Amerikanın istədiyi dərəcədə yorğun düşmədiyini bilirdi. Halbuki, Amerika Koreyada yorulurdu, ancaq Koreyanın Amerikanı yorması o qədər də inandırıcı deyildi. Amerikanın gücdən düşməsi üçün yeni-yeni münaqişə cəbhələrinə ehtiyac vardı. Ayrıca olaraq İngiltərə dənizlərdəki üstünlüyündən istifadə edərək Amerikanı millətlərin gözündən salmanın vaxtını gözləyirdi. Bu İngiltərəni İranda müharibəyə girməkdən çəkindirən səbəblərdən birincisi idi. İkinci səbəb isə Rusiya-İran və İngiltərə arasında 1907-ci ildə bağlanan anlaşma idi. İngiltərə bu xüsusu nəzərə almaya bilməzdi. Çünki Rusiya dərhal bu müqavilənin maddələrinə dayanaraq İranın yarısını işğal etməsi imkanını əldən buraxmazdı. O təqdirdə də İngiltərə-Rusiya müharibəsi qaçılmaz bir zərurət ola bilərdi və belə bir müharibə isə İran neftinin əldən çıxması demək olardı. İngiltərə yaxşı bilirdi ki, onun İrana hər hansı bir müdaxiləsi Rsiyanın da hərəkətə keçərək İranın bir hissəsini işğal edəcəyi ilə nəticələnəcəkdi. Bu səbəbdən də İngiltərə bir hədələmə yolunu tutmağa məcbur oldu. İngiltərə İranda ona məxsus nefti qorumaq üçün Abadana hərbi gəmilər göndərirkən «Standard Oyl» şirkəti də müəyyən tədbirlər görməyə çalışır. Yəni o dövrdə dünyanın ən məşhur iqtisadçılarından biri olan Maks Thornbourqhun dili ilə ingilislərin İran nefti uğrunda apardığı mübarizədə tətbiq etdiyi üsulu ağılsızlıq adlandırdı. Başqası belə bir fikri söyləsə idi, o qədər də əhəmiyyət verilməzdi. Ancaq bu sözləri söyləyən şəxs «Standard Oyl of Kalifornia»nın iqtisadi məsələlər üzrə mütəxəssislərindən biri idi. Onun bəyanatı açıqca «Standard Oyl»un Rusiya ilə birlikdə olduğuna işarə idi. Qarşıya belə bir sual çıxır: «Standard Oyl” İran nefti məsələsində «Royyal Datç-Şell Qrup» şirkəti ilə qarşı-qarşıyamı gəlirdi? Bəli. Amerika irəlidə də göründüyü kimi İran neftini ələ almağa qərarlı idi və bu yolda bütün imkanlarından istifadə etməyə çalışırdı. «Standard Oyl» məsələlərə açıqca müdaxilə edə bilməsə də, baş verən hər bır xırda hadisədən də xeyrinə istifadə etməyə çalışırdı. Onun mıdaxilə edə bilməməsinə səbəb həm müharibə dövründə, həm də 1948-ci ildə ingilislərlə amerikalılar arasında on illiyə bağladıqları müqavilə idi. Bunun müddətinin bitməsinə hələ iki il qalırdı. Bu səbəbdən də Thornbourqun sözləri o qədər də təsirli deyildi. İrandakı neft ixtilafı bütün Orta Şərqi hədələyirdi. İran hökuməti çıxılmaz vəziyyətə düşsə də müəyyən tədbirlər görməyə çalışırdı. Kommunistlərin təşkil etdikləri nümayişləri dayandırmağa ça- lışsa da istədiyinə nail olmurdu. Belə bir vəziyyət qarşısında qalan Hüseyn Ala 1951-ci il aprelin 14- də ölkədə fövqəladə vəziyyət elan etdi. Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|