N.Ə.İMamverdiyev

2) aşağı 
Rb/Sr  nisbətinə malik mənbədən (məsələn, 
mantiya) əmələ gələn maqmalar uyğun olaraq aşağı ilkin 
87
Sr / 
86
Sr nisbətinə, yüksək  Rb/Sr  nisbətinə malik uzun müddət 
yaşamış mənbələr (məsələn, üst kontinental qabıq – qranit və ya 
qranit-metamorfik qat) və ya bu mənbələrin kontaminasiya 
olunmuş materialları daha yüksək ilkin 
87
Sr / 
86
Sr nisbətinə 
malik olmalıdırlar.  
zamanından sonra A', B ', C ' ilə göstərilmişdir. İzoxronun şaquli ox 
ilə  kəsişməsi süxur üçün 
87
Sr / 
86
Sr nisbətinin ilkin nisbətini verir, 
izoxronun mailliyinə görə süxurun yaşı (t) təyin edilə bilər. 
 
İlkin 
87
Sr / 
86
Sr  nisbətinin qiyməti  okean və kontinental 
süxurlar üçün yer qabığının tarixini və maqmatik süxurlar üçün 
maqmatik mənbənin yerini təyin etmək üçün istifadə edilir. 
İlkin 
87
Sr / 
86
Sr  nisbəti daş meteoritləri üçün xarakter olan 
0,698 götürülür və yer qabığı əmələ gəldikdə qabıq və mantiya 
arasında 
87
Rb  – nin  müəyyən ayrılma dərəcəsi güman edilir. 
Rubidiumun geokimyəvi xüsusiyyətlərindən belə  məlum olur 
ki, yer qabığı mantiyaya nisbətən daha yüksək 
Rb/Sr nisbətinə 
malikdir. Beləliklə, yer qabığının maqmatik süxurlarının ilkin 
mənbəyi olan mantya maqması yer qabığında formalaşmış 
maqmadan fərqli olan 
87
Sr / 
86
Sr nisbətinin müəyyən qiymətinə 
malikdir. Bu nisbət  ərimənin yerindən və vaxtından asılıdır. 
Məsələn, okean bazaltları üçün ilkin 
87
Sr / 
86
Sr  nisbəti 0,702-
0,707-yə  bərabərdir və maqmanın mantiya mənbəli olmasına 
dəlalət edir. Bu nisbətin kontinental bazaltlarda daha geniş 
intervalda dəyişməsi mantiya maqmasının qabıq materialı ilə 
qismən qarışmasından irəli gəlir. Qabıq maqmadan əmələ 
gələn süxurlar daha yüksək ilkin 
87
Sr / 
86
Sr nisbətinə malikdir 
(0,707-dən böyük). Mantiya təbiətli süxurlar üçün 
Rb/Sr 
nisbəti 0,024-ə  bərabərdir. Qabıq materialında isə bu nisbət 
0,24 təşkil edir. Daha yüksək 0,35 qiyməti isə Kanada 
qalxanının süxurları üçün təyin edilmişdir. Bu qalxandan axan 
şirin sularda  
87
Sr / 
86
Sr nisbəti 0,712-0,726-ya,  Rb/Sr nisbəti 
0,18-ə bərabərdir. Hal-hazırda dəniz suyu daha aşağı 
87
Sr/ 
86
Sr 
nisbətinə malikdir (0,709) və okean dibindəki bazaltların 
izotop dəyişməsilə əlaqədardır. 
Maqmatik süxurların müxtəlif tipləri üçün 
ümumiləşdirilmiş  məlumatlar cədvəl 3.1-də verilmişdir. 
Cədvəldən göründüyü kimi ada qövslərinin toleitləri və 
karbonatitlərdə ilkin 
87
Sr / 
86
Sr nisbəti daha az dəyişərək okean 
bazaltlarına yaxındır və  aşağı 
Rb/Sr  nisbətli maqmatik 
mənşəyə malik olan süxurlar üçün səciyyəvidir. Bu daha çox 
karbonatitləri və əhəngdaşları müqayisə etdikdə özünü  büruzə 
verir.  Əhəngdaşları üçün bu nisbət 0,706-0,712 təşkil edir və 
bu maqmatik süxurların genezisində heç bir rol oynamır.  
Cədvəl 3.1 
Maqmatik süxurlarda ümumiləşdirilmiş ilkin 
87
Sr / 
86
Sr nisbəti 
(K.Q.Koks və b. görə, 1982) 
Süxurun tipi 
(
87
Sr / 
86
Sr)
0
Qeyd 
Okean bazaltları 
 
0,7023-0,0707
0,7037-yə bərabər olan okean ada-
larının bazaltları üçün orta qiymət  
Ada qövslərinin 
vulkanitləri 
0,703-0,707 
Yeni Zelandiyanın və Cənubi 
Amerikanın andezitləri orta 
qiyməti 0,7037 olan qalan süxur-
lara nisbətən yüksək nisbətə 
malikdir (çox vaxt >0,705) 
Kontinental əsasi 
süxurlar 
0,700-0,718 
Əksər süxurlarda  
<0,710. Qondvanın yura yaşlı 
süxurları üçün yüksək qiymət 
tipikdir (məsələn, 0,712-yə yaxın) 
Qələvi  
vulkanitlər 
0,704-0,714 
Məsələn, İtaliya və Şərqi Afrikanın 
vulkanitləri 
Karbonatitlər 
 
0,702-0,707
Orta qiymət 0,7034 
Qranitlər 
 
0,700-0,740
Fanerozoy orogen batolitləri üçün 
0,704-0,709 tipikdir 
Ultraəsasi 
intruzivlər və 
nodullar 
0,703-0,730 
Sr-un aşağı qiyməti onların 
postkristallaşmadan sonra, o 
cümlədən, bəzi ilkin analizlərdə la-
boratoriya çirklənməsinin 
Yuxarıda qeyd etdiklərimiz 
Sr-izotopunun iki fundamental 
qanunauyğunluğunu müəyyən edir: 
1) vahid (homogen) mənbədən və ya ilkin maqmadan 
əmələ  gələn bütün süxurlar eyni ilkin 
87
Sr / 
86
Sr nisbətinə 
malik olmalıdır; 
 
46
 
47

---

mümkünlüyünə dəlalət edir 
Kimberlitlər 
 
0,704-0,718
Dəyişməyə məruz qalmamış nü-
munələrdə daha aşağı  miqdar 
vardır 
Qeyd etdiyimiz məsələləri həll edərkən izotop nisbətlərin 
ilkin qiymətini hesablamaq vacib məsələlərdəndir. 
I=(D/S)
0
 
nisbəti stronsium üçün 
I
Sr
=(
87
Sr / 
86
Sr)
0
  və ya neodium üçün  
I
Nd
=(
143
Nd / 
144
Nd)
0
   izoxron qrafikində Y oxu  ilə  kəsişmə 
nöqtəsində yerləşən 
b parametrilə təyin edilir: 
Samarium-neodium sistemi 
 
Samarium-neodium üsulu 
147
Sm  izotopunun  α-bölünməsi-
nə  və onun 
143
Nd izotopuna çevrilməsinə  əsaslanmışdır 
(
λ
147
Sm= 6,54·10 
-12
il 
-1
). Bu zaman əmələ gələn 
143
Nd izotopu 
samarium kimi yüngül nadir torpaq elementlərə aiddir və 
kimyəvi xüsusiyyətlərinə və yayılmasına görə ona yaxındır. 
I=b=Y-aX 
İlkin izotop nisbəti 
I  öyrənilən süxurların genezisini izah 
etməyə imkan verir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi stronsium 
izotopunun ilkin nisbətinin aşağı qiyməti (
I
Sr
 <0,706) mantiya 
materialından  əmələ  gələn maqmalar üçün qəbul edilir, bu 
parametrin yüksək qiyməti (
I
Sr
 >0,706) isə qabıq təbiətli 
maqmatik ocağı  və ya daha dərinlik ocaqlarda qabıq 
materialının yenidən əriməsini göstərir.  
Samariumun uzun müddət yaşaması  (
T/2=105·10 
9
 il)  və 
təbiətdə süxurlarda 
Sm/Nd nisbətini dəyişə bilən proseslərin 
olmaması 
143
Nd / 
144
Nd nisbətinin az miqdarda dəyişməsinə 
səbəb olur, buna görə isə radiogen komponent təyin edilir. 
Neodium və stronsium izotoplarının ilkin nisbətinə görə 
adətən xüsusi bir parametr 
ε
Nd
,  ε
Sr
 hesablanır. Bu parametr 
süxurun  əmələ  gəldiyi andakı neodium və ya stronsiumun 
uyğun olan izotoplarının ilkin qiymətinin 
I
Nd
  və ya  I
Sr
 
eynicinsli xondrit mantiya rezervuarı adlanan və 
CHUR 
(Chondrite Uniform Reservoir – eynicinsli xondrit rezervuarı 
sözündən) ilə işarə olunan izotop nisbətinə bərabərdir.  
Belə ki, Yer üçün
 Sm/Nd nisbəti 0,31-ə  bərabərdir və 4,5 
mlrd. il ərzində 
143
Nd / 
144
Nd nisbəti ancaq 1,13% artmışdır. Ona 
görə də bu üsuldan, ancaq mass-spektrometr texnikası güclü inki-
şaf etdikdən sonra geniş istifadə olunmağa başladı. Bununla 
əlaqədar olaraq bu üsul əsasi tərkibli kembriyə  qədərki 
süxurların yaşını  təyin etmək üçün tətbiq olunur. 
Başqalarından fərqli olaraq 
Sm-Nd sistemi metamorfizm, 
sedimentasiya, diagenez proseslərində pozulmur və buna görə 
də başqa üsulların həll edə bilmədiyi məsələləri bu üsul həll 
edə bilir. Üsul o vaxt tətbiq oluna bilər ki, səhv 0,01%-dən 
artıq ola bilməsin.  
Məsələn, neodium izotopu üçün 
4
10
1
⋅
⎟
⎟
⎠
⎞
⎜
⎜
⎝
−
CHUR
Nd
Nd
I
I
⎛
 
ε
Nd
=
Nəzərə alsaq ki,  
Stronsium və neodium izotoplarının yuxarıda qeyd 
etdiyimiz nisbətləri maqmatik süxurların petrogenezis 
məsələlərinin həllində çox geniş istifadə edilir. Belə ki, 
depletləşmiş, zənginləşmiş mantiya süxurları, kontaminasiyaya 
məruz qalmış yer qabığı  şəraitində kristallaşmış maqmatik 
süxurlar adları qeyd edilən elementlərin izotop nisbətlərinə 
görə bir-birindən çox dəqiqliklə ayrılır. Bundan başqa, 
müxtəlif geodinamik şəraitlərdə formalaşmış maqmatik 
süxurların da özünə məxsus izotop nisbəti vardır. Bu məsələlər 
haqqında uyğun ədəbiyyatlardan lazımi məlumat almaq olar.   
(
)
1
144
147
144
−
⋅
⎥
⎥
⎦
⎤
⎢
⎢
⎣
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
⎛
−
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
Smt
CHUR
CHUR
e
Nd
Sm
Nd
Nd
λ
143
⎡⎛
I
Nd CHUR
=
 
və (
143
Nd/
144
Nd)
CHUR
=0,512638; (
147
Sm/
144
Nd)
CHUR
=0,1967 bu 
formul belə yazıla bilər: 
4
10
1
)
1
(
1967
.
0
512638
.
0
⋅
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
−
−
−
Smt
Nd
e
I
λ
⎛
ε
Nd
=
 
  
 
48
 
49

---