N.Ə.İMamverdiyev

asan  əriyən komponentlər saxlayır. Bu isə  dərinlik sulu və 
karbon qazlı flüidlərin və ya uçucu komponentlərlə zəngin olan 
maqmatik ərintilərin təsirindən üst mantiya maddəsinin metaso-
matik dəyişməsilə izah edilir. Bu proses mantiya süxurlarında 
amfibol, floqopit, karbonatlar, müxtəlif aksessor mineralların 
əmələ gəlməsinə səbəb olur.  
Belə hesab edilir ki, kontinent və okeanların altındakı 
müasir üst mantiyanın bir hissəsi həcminə görə Yerin xarici 
qatının formalaşması anından nisbətən asan əriyən 
komponentlər saxlayan primitiv lersolitlərdən ibarətdir. Belə 
lersolitlər tərkibinə görə  pirolitlərə  yaxındır. Avstraliya 
petroloqları A.E.Rinqvud və D.Qrinin (1966) hesablamalarına 
görə pirolit bazalt ərintisinin (~25%) və çətin əriyən ultramafik 
qalığın (~75%) model qarışığından ibarətdir.  
Depletləşmiş lersolit və harsburgitlər mantiyanın ən üst his-
səsində yatırlar. Onlar əsasi və ultraəsasi maqmaların əriməsin-
dən sonra saxlanılan bərk qalıqdır və  bərkiyərək yer qabığını 
əmələ  gətirir. Kontinental qabığın quruluşunda iştirak edən 
bazit və ultrabazitlərin cəmi qalınlığı okean qabığının 
qalınlığından kifayət qədər çox olduğu üçün, kontinentlərin 
altında üzülmüş peridotitlərin zonası okeanlara nisbətən daha 
dərinliyə uzanır (şəkil 2.8). 
 
Şəkil 2.8. Okean və kontinentlərin altında üst mantiyanın sxematik 
kəsilişi. A.Rinqvuda görə, 1992. 1-yer qabığı, 2-harsburgitlər, 3-ek-
logitlər, 4-primitiv lersolitlər. 
 
Amfibol və ya floqopit saxlayan zənginləşmiş peridotitlər 
su flüidlərinin təsirinə məruz qalmış lokal sahələr əmələ gətirir. 
Üst mantiyada amfibol 100 km dərinliyə kimi dayanıqlıdır, flo-
qopitin dayanıqlıq sahəsi isə 250 km-i keçən dərinliyə kimidir. 
D.Eqqler (1978) və P.Uayllinin (1979) eksperimental 
işlərinə görə 2,6 Pa-dan böyük olan təzyiqdə (>80-100 km – 
dən böyük olan dərinlikdə) maqneziumlu silikatların karbon 
qazı ilə qarşılıqlı  təsiri dayanıqlı  bərk faza əmələ  gətirən 
karbonatların əmələ gəlməsinə səbəb olur. Məsələn: 
 
2Mg
2
SiO
4 
+ CaMgSi
2
O
6 
+ 2CO
2  
→
 4 MgSiO
3
 + CaMg(CO
3
)
2 
olivin       klinopiroksen     qaz          ortopiroksen      dolomit 
 
Beləliklə, 80-100 km-dən böyük dərinlikdə Yerin mantii-
yası dolomit və ya maqnezit saxlayan karbonatlaşmış perido-
titlərdən ibarət ola bilər.  
Ksenolitlərin  əmələ  gəlməsi haqqında bir neçə hipotez 
vardır: 
1) dərinlikdə ilkin maqmanın fraksionlaşma məhsulu (yəni 
belə maqmanın qalxması zamanı onun qabıq  şəraitində ana 
maqmaya çevrilməsi vaxtı); 
2) ilkin mantiya maddəsindən əmələ gələn «restitlər» (yəni, 
qismən  ərimə  mərhələsində  ksenolitlərin maye maqmaya 
nisbətən komplementar bərk fraksiyanın olması); 
      3) əvvəlki qismən ərimə mərhələlərində depletləşmiş man-
tiya ilə ilkin maqma arasında keçid təşkil edən mantiya maqma-
sının və ya qabıq maddəsinin «təsadüfü» ksenolitləri. 
Bu ksenolitlərin təbiətini aydınlaşdırmaq çox çətindir. 
Bunun üçün hər üç halda ksenolitlərin mineraloji, geokimyəvi, 
xüsusilə də izotop tərkibi dəqiq öyrənilməlidir. 
Vulkanlar və partlayış boruları ilə  çıxarılan kristallik 
daxilolmalardan bu və ya başqa rayonun dərinlik quruluşunun 
 
31
 
32

---

modellərini yaratmaq və geotermləri  - Yerin dərinliyində 
təzyiq (dərinlik) və temperaturun arasındakı asılılığı qurmaq 
üçün istifadə edilir. Bunun üçün mineralların kimyəvi 
tərkibinin temperatur və təzyiqdən asılılığını tədqiq edən termo- 
və barometrik üsullar tətbiq edilir. Məsələn, piroksen 
geobarometrləri orto- və klinopiroksendə alüminiumlu fazalar 
(plagioklaz,  şpinel, qranat) iştirak etdikdə Al-un miqdarının 
dəyişməsinə, piroksenli geotermometrlər isə temperaturdan 
asılılıq funksiyası olan Ca və Mg-un orto- və klinopiroksen 
arasında paylanmasına əsaslanmışdır.  
Dərinlik daxilolmalarından ibarət olan mantiya peridotitləri 
bərk halda yenidən kristallaşmanın, kataklazın, plastik 
deformasiyanın izlərini saxlayır və mahiyyətcə metamorfik 
süxurlardır. Termo- və barometriya üsulları ilə alınmış 
temperatur və  təzyiqin qiymətləndirilməsi artıq bərkimiş 
süxurdakı subsolidus mineral tarazlığı  əks etdirir. Lakin üst 
mantiyanın primitiv lersolitləri ilk əvvəl maqmatik təbiətə 
malik olmuşlar. Onlar ya mantiyanın daha dərin hissələrindən 
ultraəsasi  ərinti, ya da Yerin erkən inkişafında səthə yaxın 
zonada yerləşən maqmatik okeanı dolduran ərintinin 
kristallaşma məhsulu olmuşlar. 
 
2.6. Meteoritlər.  
Akkresiya diferensiasiyası və yerin nüvəsinin formalaşması 
  
Bütövlüklə Yerin, o cümlədən, nüvə  və mantiyanın tərki-
bini qiymətləndirmək üçün ulduzlar, Günəş  və meteoritlərin 
daxil olduğu yerdən kənarda olan cisimlərin kimyəvi tərkibinə 
istinad edilməlidir. Bu, onunla izah edilir ki, yerin əmələ 
gəlməsi haqqındakı müasir təsəvvürlərə görə Günəş sisteminin 
planetləri, o cümlədən, Yer də Günəş ətrafında fırlanaraq qaz-
toz dumanlığının hissəciklərinin akkumulyasiyası  nəticəsində 
əmələ  gəlmişlər. Adətən belə hesab edirlər ki, bu dumanlığın 
Günəşə yaxın olan daxili hissəsində az uçucu kimyəvi 
elementlər, Günəşdən uzaq olan xarici hissəsində isə az uçucu 
elementlər toplanmışdır.  
Yer qrupu elementləri (Venera, Yer, Mars) ilk əvvəl əsasən 
silikatlardan (silisiumun oksigen saxlayan birləşmələrindən) 
ibarət olmuşdur. Protoplanetlərin (proto  ─  əvvəlki, öncə) 
maddələrinə (xondr və xondritlərin sələfləri olan maddələr) az 
miqdarda tərkibi dəmirli meteoritlərə cavab verən metallik 
hissəciklər daxildir. Meteoritlər kimyəvi, mineraloji tərkibləri 
və strukturuna görə iki əsas qrupa – dəmirli meteoritlərə  və 
xondritə bölünür. Xondritlər  ən geniş yayılmış meteorit tipli 
olub, kompleks kimyəvi, struktur nişanələrinə görə fərqlənirlər. 
Bu isə onları planet diferensiasiyası prosesini keçməyən 
«primitiv» maddə hesab etməyə  əsas verir. Erkən Yeri əmələ 
gətirən bərk silikat material adətən, xondritlərlə  − hal-hazırda 
bizim planetin səthinə düşən az diferensiallaşmış daş 
meteoritlərlə eyniləşdirilir. Qeyri-uçucu kimyəvi elementlərin 
miqdarına görə xondritlər Günəşin müasir fotosferinə  və yer 
qrupu planetlərinin orta tərkibinə yaxındır (cədvəl 2.4). Belə 
hesab edilir ki, xondritlərin mənbəyi Mars və Yupiterin orbitləri 
arasında yerləşən asteroid qurşağıdır.  
Müasir modellərə görə protoplanet maddələrinin toplanmasının 
erkən mərhələsində (bu proses akkresiya adlanır) Yerin bərk metal-
lik başlanğıcı (rüşeymi) - müasir daxili nüvəyə uyğun olan dəmirli 
meteoritlərin laxtaları əmələ gəlmişdir. Daha sonra bu laxta dəmirli 
və daş meteoritlərin qatışığından ibarət xarici qatla əhatə 
olunmuşdur. 
 
Cədvəl 2.4 
Günəşin fotosferinin, yer qrupu planetlərinin və müxtəlif tipli  
xondritlərin (F, H, L) tərkibi. A.A.Marakuşevə görə, 1991. 
Xondritlər 
Element Günəş 
 
 
 
Merkuri Venera
Yer
Mars
F   
H
L
Si 
34,7 
 
 
16,45
33,03 
31,26 36,44 27,81 31,43 
35,56
Fe 
30,9 
 
 
 
63,07
30,93
34,5 
24,78 36,26 29,42 
21,81
Mg 
27,4 
 
 
15,65
31,21 
29,43 34,33 27,26 30,34 
33,39
 
33
 
34

---