N.Ə.İMamverdiyev

ifrat dərinlik quyusunda «qranit» qatının  əsasi tərkibli 
proterozoy vulkanik süxurlarından ibarət olduğu, onun altda 
yatan «qranulit-bazit» qatının üst hissəsinin isə qranitoid 
süxurlarından ibarət olduğu müəyyən edildi. Azərbaycanda 
qazılmış Saatlı ifrat dərinlikli quyuda isə geofiziki məlumatlarla 
ayrılmış «qranulit-bazalt» qatının çıxışının səviyyəsində 
yuxarıda yatan və «qranit» qatına aid edilən süxurlara nisbətən 
silisiumla daha zəngin olan böyük qalınlıqlı yura yaşlı vulkanik 
süxurlar açılmışdır. Hər iki quyuda şaquli istiqamətdə seysmik 
dalğaların paylanması  ən  əvvəl süxurların mexaniki xüsusiy-
yətlərilə – məsaməliliyilə, keçiriciliyilə, flüid faza ilə doyma 
dərəcəsilə  nəzarət olunur. Bu məlumatlar yer qabığının qlobal 
yayılmış müxtəlif qatlara bölünməsinin şərti olduğuna dəlalət edir. 
Üst və alt yer qabığının və ümumiyyətlə, tam yer qabığının 
orta tərkibi haqqında bir neçə geokimyəvi model təklif 
edilmişdir (cədvəl 2.1). Üst qabığın açılmış hissəsinə əsaslanan 
orta tərkibinin qiymətləndirilməsi bütün modellərdə eyni nəticə 
vermişdir: üst qabıq orta hesabla qranodiorit tərkiblidir. Aşağı 
qabığın model tərkibləri isə daha geniş  dəyişir. A.A.Ya-
roşevskiyə (1985) görə qranulit-bazit qatı  həqiqətən  əsasi 
tərkiblidir. S.R.Teylor və S.M.MakLennanın (1988) modeli isə 
belə hesab edir ki, aşağı qabıqda bazitlərdən başqa, turş 
süxurların müəyyən miqdarı  iştirak edir; K.X.Vedepolun 
(1991) modelində  də bu süxurlar  üstünlük təşkil edir. 
Bütövlüklə götürsək kontinental qabığın orta tərkibi qabbro-
dioritdən (Yaroşevski modeli) kvarslı dioritə (Vedepolun 
modeli) kimi dəyişir. A.A.Yaroşevskinin modelində əsasi, turş 
və orta süxurların nisbəti 6:3:1-ə  bərabərdir. K.X.Vedepolun 
modelində isə  əsasi süxurlar 23%, turş süxurlar isə 77% təşkil 
edir. 
K.X.Vedepolun modeli ona əsaslanır ki, kontinental qabı-
ğın altında yerləşən bazitlər üst mantiyanın materialından  əri-
mişdir, yer qabığının üst hissəsində üstünlük təşkil edən turş 
süxurlar isə onun aşağı hissəsinin qismən  əriməsi nəticəsində 
əmələ gəlmişdir. Turş ərintinin aşağı dərinliyə doğru yerini də-
yişməsindən sonra aşağı qabıqda çətin  əriyən qalıq materialın 
(restitin) böyük miqdarı saxlanılır. Üst və alt qabıqlar arasında 
sərhəd ondan yuxarıda yayılmış amfibolit fasiyasının süxurlarının 
aşağıda yatan qranulit fasiyasının süxurlarına keçidlə üst-üstə 
düşür. 
Cədvəl 2.1 
Kontinental yer qabığının orta kimyəvi tərkibi, kütlə% ilə 
 
 
 
Oksidlər
Üst 
qabıq
Alt 
qabıq
Yer 
qabığı 
bütövlüklə 
 
           
 
1
2
3
1
2
3
1   
2
3
SiO
2
63,1 
 
 
 
 
 
 
 
 
66,0
64,9
49,6
54,4
58,1
54,5
57,3
61,0
FeO 
5,6 
 
 
 
   
 
 
 
4,5
4,1
11,3
10,6
7,3
8,5
9,1
5,9
MgO 
3,1 
 
 
 
 
 
 
 
 
2,2
2,2
6,4
6,3
5,2
4,8
5,3
3,9
CaO 
3,8 
 
 
 
 
 
 
 
 
4,2
4,1
8,7
8,5
6,8
7,3
7,4
5,6
K
2
O 
2,9 
 
 
 
 
 
 
 
 
3,4
3,1
0,6
0,3
1,6
1,6
1,1
2,2
1 - A.A.Yaroşevski,  1985;  2  -  S.R.Teylor,  S.M.MacLennan,  1988;          
3 - K.X.Vedepol, 1991. 
 
Okeanlarda yer qabığı çöküntülərdən, bazaltlardan və əsasi-
ultraəsasi tərkibli maqmatik süxurlardan ibarət üç qatdan ibarət-
dir; Moxo sərhədi okeanın səthindən 12-15 km dərinlikdə yatır. 
Okean qabığının I və II qatları kontinentlərin çökmə qatı ilə, III 
qat isə böyük qalınlığa malik olub, kontinentlərin qranulit-bazit 
qatı ilə müqayisə oluna bilər. Okeanların altında qranit-meta-
morfik qat yoxdur.          
 
2.2. Üst mantiyanın geofiziki xüsusiyyətləri.  
Seysmik məlumatlar 
 
Moxo sərhədindən aşağıda  litosferin  aşağı hissəsindən və 
astenosferdən ibarət olan üst mantiya yerləşir. Litosferin 
qalınlığı Yerin müxtəlif sahələrində 50-dən 150-200 km-ə 
qədər dəyişir və seysmik dalğaların yüksək sürətilə xarakterizə 
olunur. Ümumiyyətlə, seysmik məlumatlara görə Yerin 
 
13
 
14

---

həcminin çox hissəsi bərk maddədən təşkil olunmuşdur. 
Astenosferin qalınlığı 250  km-ə çata bilir və seysmik 
dalğaların aşağı sürətilə  səciyyələnir. Elastik dalğaların 
sürətinin azalmasını dənələr arasında kiçik həcmli (≤1%) silikat 
ərintisinin olması ilə izah edirlər. Əgər bu belədirsə, onda aşağı 
sürətli zonalarda temperatur mantiya peridotitinin solidus 
temperaturuna çatmalıdır və 1200-1300 
0
C təşkil etməlidir. 
Astenosfer maddəsinin özlülüyü 10
18
-10
19
 Pa•s kimi 
qiymətləndirilir. Müasir tektonik modellər litosfer plitələrinin 
astenosfer qat üzrə yerdəyişməsinə böyük əhəmiyyət verir. Bu 
prosesin hərəkətedici qüvvəsi mantiya maddəsinin konvektiv 
yerdəyişməsi hesab edilir.  
Lakin sonrakı geofiziki tədqiqatlar astenosfer haqqında 
olan biliklərə kifayət qədər düzəlişlər etmişdir. Məlum oldu ki, 
sürəti azalan zonaların qalınlığı  və yatım dərinliyi müxtəlif 
tektonik şəraitlərdə dəyişir. Belə zonalar kontinentlərin altında 
50-dən 300 km-ə, okeanların altında 15-dən 100 km-ə  qədər 
intervalda dəyişə bilir. Qədim qalxanlarda isə fasiləsiz 
astenosfer qat geofiziki üsullarla, ümumiyyətlə, qeyd olunmur. 
Yerin seysmik tomoqrafiyası elastik dalğaların həcmi ya-
yılmasının 500-700 km-ə qədər yayılmasını müəyyən etmişdir. 
Müəyyən edilmişdir ki, nisbətən qızmış  və az sıxlıqlı  aşağı 
sürətli maddələr tam qlobal qatlar əmələ gətirmir və mürəkkəb 
morfologiyalı linzaya bənzər cisimlər şəklində olur. Q.F.Maka-
renkonun (1995) apardığı analiz nəticəsində belə 
astenolinzaların kontinentlər və okeanların dibindəki bazalt 
sahələrilə sahəcə  əlaqəsi müəyyən edilmişdir. Kaynozoy yaşlı 
bazaltlar yayılmış sahələrin altında belə linzalar 50 km 
dərinlikdə qeyd olunur. Mezozoy və gec paleozoy bazaltlarının 
örtüklərində isə 350-450 km dərinlikdə astenolinzalarla əlaqə 
müəyyən edilmişdir. Seysmik tomoqrafiyanın nəticələri müasir 
iri strukturları mantiya maddəsinin iri miqyaslı konveksiyası ilə 
əlaqədar olan litosfer plitələrinin dreyfi ilə deyil, uzun sürən 
geoloji proseslərin inkişafında onların törəmə olmasına dəlalət 
edir.    
2.3. Aşağı mantiya və Yerin nüvəsi 
 
Aşağı mantiya yüksək təzyiqli minerallardan ibarət silikat 
ultramafik süxurlardan ibarətdir. Bu sahənin seysmik sərhədləri 
mineralların kristallik şəbəkəsinin strukturunun dəyişməsi və 
təzyiqin funksiyası olan sıxlığın artması ilə  əlaqədar faza 
keçidindən irəli gəlir. Üst mantiyanın aşağı sərhədi 400 km də-
rinlikdə  sıxlığı adi olivininkindən 8% yüksək olan olivinin 
β
-
modifikasiyasının əmələ gəlməsilə izah edilir. 500-530 km də-
rinlikdə 
β
-olivin şpinel strukturuna malik 
γ
-olivinə keçir və mi-
neralın sıxlığı 2% artır. 650 km dərinlikdə dəqiq ifadə olunmuş 
seysmik sərhəd maqneziovyustit: (Mg, Fe) O  və perovskit 
strukturlu piroksenlə ifadə olunmuş daha sıx fazaların meydana 
çıxması ilə  əlaqədardır. Məhz bu sərhəd üst mantiyanın aşağı 
haşiyəsi hesab edilir. 300-460 km dərinlikdə meydjorit adlanan 
piroksen və qranatın sülb birləşməsi dayanıqlıdır. 
Mantiya və Yerin xarici nüvəsi arasındakı  sərhəd sıxlığın 
və uzununa elastik dalğaların sürətinin kəskin artması ilə qeyd 
edilir. Xarici nüvədə eninə dalğalar yayılmır və maddənin maye 
halında olmasına dəlalət edir. Müasir modellərə görə Yerin 
xarici nüvəsi nikel qatışığı olan ərinmiş  dəmirdən və 5-15% 
daha yüngül kimyəvi elementdən ibarətdir. Belə hesab edilir ki, 
belə element kükürd, oksigen və ya silisium ola bilər. Yerin 
daxili nüvəsi  dəmir-nikel  ərintisindən ibarətdir və xarici 
nüvədən fərqli olaraq bərk halda yerləşir. 
Yerin nüvəsi haqqındakı müasir təssəvürlər mübahisəli 
olduğu üçün ona bir az dəqiqliklə diqqət yetirək.  
Qeyd edildiyi kimi seysmik məlumatlara görə nüvə xarici 
və daxili hissələrə bölünür. 
Xarici nüvə  ərimiş maye vəziyyətində olan maddədən 
ibarətdir. Onun əsasında qalınlığı 140 km-ə çatan keçid qat (F 
qatı) yerləşir. 
Daxili nüvə bərk halda olan maddədən ibarətdir.  
Yerin nüvəsinin kimyəvi və mineraloji tərkibi haqqında iki 
 
15
 
16

---