N.Ə.İMamverdiyev

 
 
Şəkil 2.3. Aşağı mantiyada keçid qatının mümkün olan 
dinamikasının sxemi. Qatın damının dərinliyi batan slebin təsirindən 
1600 km-dən  mantiya-nüvə  sərhədinə  qədər dəyişir. Ox işarəsilə 
maddənin hərəkəti göstərilir. Qatda dövretmə daxili qızmanın 
hesabına baş verir  (V.Y.Xainə görə, 2002). 
 
Beləliklə, yer kürəsinin eninə kəsiyində hər birinin qalınlığı 
bir neçə yüz kilometr olan üç ən aktiv qat ayrılır: astenosfer, 
aşağı mantiyanın üst qatı  və mantiyanın  əsasında  D''  qatı. 
Yəqin ki, qlobal geodinamikanın aparıcı rolu onlara düşür. 
 
2.4. Mantiyanın konveksiyası. Plümlər 
 
Konveksiya dedikdə, mayenin müxtəlif hissələrində  sıxlıq 
fərqi yarandığı üçün qravitasiya dayanıqsızlığı şəraitində  maye 
kütləsinin hərəkəti başa düşülür. Sıxlığın qeyri-bircinsliliyinin 
əmələ  gəlməsinin səbəbi isə mühitdə istilik və ya kimyəvi 
tarazlığın pozulmasıdır.  
Yerin mantiyasının konveksiyasına həsr olunmuş  əksər 
işlərdə belə hesab edilir ki, konvektiv hərəkətin üstünlük təşkil 
edən tipi temperaturun aşağı düşməsindən  əmələ  gələn istilik 
konveksiyasıdır. Ümumi şəkildə konveksiyanın sxemi şəkil 
2.4-də göstərilmişdir. Mantiyanın  ərimiş maddəsi səthə aralıq-
okean silsilələrinin zonalarına daxil olur (konstruktiv şərait), 
mantiyaya isə subduksiya zonalarında bərk maddə  şəklində 
qayıdır (destruktiv şərait) (şəkil 2.4).  
 
 
 
Şəkil  2.4. Konveksiyanın ümumi sxemi. 
 
21
 
22

---

Qeyd etmək lazımdır ki, litosfer plitələrin tektonikası nəzə-
riyyəsində  hərəkətedici mexanizm kimi mantiya konveksiyası 
qəbul edilir. Lakin onun real təzahür etməsi seysmik tomoq-
rafiyanın məlumatlarından sonra təsdiq olundu.
 
Konveksiyanın təbiəti də eyni qəbul edilmir: bir qrup 
alimlər hesab edirlər ki, bu, təmiz istilikdir (tektonika plitin 
ilkin versiyalarında olduğu kimi), başqaları isə onun 
termokimyəvi təbiətli olmasını  təkid edirlər.  İstilik 
təşkiledicilər,  əlbəttə, aparıcı rol oynayır və kompüter 
modelləşdirməsilə  təsdiq olunur. Əlbəttə, müəyyən rolu 
kimyəvi komponentlər də oynayır. Axı kimyəvi tərkibinə görə 
okean litosferinin slebləri və plümlərin qalxan mantiya 
şırnaqları  ətrafdakı mantiyadan fərqlənir. Seysmotomo-
qrafiyanın məlumatları göstərir ki, mantiya maddəsinin fiziki 
xüsusiyyətləri də  fərqlidir və bunu yalnız temperatur şəraitilə 
izah etmək olmaz. Ona görə də bir çox tədqiqatçılar termokim-
yəvi konveksiyaya üstünlük verirlər. Bu ideyanın  əsasında 
L.Lobkovski, N.Dobresov tərəfindən ikimərtəbəli konveksiya 
modeli irəli sürülmüşdür.     
«Qaynar nöqtələrə» qalxan mantiya şırnaqları hipotezi 
1963-cü ildə C.Vilson tərəfindən irəli sürülmüşdür və 1972-ci 
ildə V.Morqan tərəfindən  əsaslandırılmışdır. Onun köməyilə 
plitədaxili  maqmatizmi, xüsusilə də müasir aktiv vulkanlardan 
uzaqlaşdıqca qanunauyğun  şəkildə qurğuların yaşı artan xətti 
vulkanik sıranın  əmələ  gəlməsini izah edirlər. Bu plüm-
tektonika  nəzəriyyəsi son illərdə daha populyar olmuşdur. Bu 
model tektonika plit nəzəriyyəsinə alternativ olmasa da, ona 
bərabərhüquqlu partnyor kimi qəbul edilir.  
Müasir təsəvvürlərə görə plümlərin yerləşmə dərinliyi (baş-
qa sözlə desək, onların köklərinin mantiyada vəziyyəti), litosfer 
plitələrinin sərhədində və daxilində lokallaşması, mütləq və ya 
nisbi olması; təzahür etmə müddəti problematik olaraq qalır və 
əsas problem – litosfer plitələrin kinematikasını idarə edən 
konveksiyanın plümlərin qalxmasına səbəb olan adveksiya ilə 
münasibətini araşdırmaqdır.  
Plümlərin yaranmasının iki səviyyədə baş verməsi ehtimal 
olunur: mantiyanın aşağılarında -  D'' qatında, yuxarı və aşağı 
mantiyanın sərhədində. Birinci superplümlərin, ikinci isə daha 
ikinci dərəcəlilərin mənbəyidir (şəkil 2.5).  
 
Şəkil 2.5. Mantiya plümlərinin modeli. Plümlər böyük maqmatik 
əyalətlər  əmələ  gətirən Yer səthindəki  şiddətli vulkanik proseslərin 
əmələ gəlməsinə cavabdehdir. A  plümi aşağı-yuxarı mantiyanın sər-
hədindən qalxır və litosferə çatdıqdan sonra başlıq  əmələ  gətirir. 
Mantiya-nüvə  sərhədindən qalxan B plüminin başlığı daha geniş  və 
daha soyuqdur. R.Tompson və S.Qibsonun vulkanik süxurlarda 
primitiv olivin tapmaları plümin başlığının onun quyruğuna nisbətən 
soyuq olmasını göstərən birinci modeli təsdiqləyir. C  modeli göstərir 
ki, plüm aşağı  və üst mantiyanın sərhədində  ləngiyir və kiçik 
«başcıqların» əmələ gəlməsinə səbəb olur (V.Y.Xainə görə, 2002). 
 
«Qaynar nöqtələrin» klassik misalı Aralıq Atlantik 
silsiləsinin spredinq oxu ilə eninə  qırılmaların zonalarının 
kəsişməsində yerləşən  İslandiya adasıdır.  İkinci belə müasir 
super plüm Şərqi Afrikanın altında yerləşməsi hesab edilir. 
 
23
 
24

---

Belə güman edilir ki, superplümlərin kökü mantiyanın 
aşağılarına gedib çıxır. Adətən, plümlərə spredinq oxunun 
qırılma zonaları ilə  kəsişməsində  təsadüf edilir. Buradan 
aydındır ki, «qaynar nöqtələrin» yer səthində paylanması 
qabıqda və litosferdə  zəifləmiş keçiricili zonalarla nəzarət 
olunur. Ancaq bu plümlərin litosferdən aşağıda kökləri başqa 
vəziyyət ala bilər.   
Cədvəl  2.3 
Üst mantiyanın peridotitlərinin orta kimyəvi tərkibi, 
kütlə% 
 
26
        
 
Oksidlər
1
2
3
4
SiO
2
45,1 
 
 
 
45,3
45,0
45,2
Al
2
O
3
4,1 
 
 
 
3,6
0,6
3,5
FeO 
7,8 
 
 
 
8,3
8,2
8,5
MgO 
38,0 
 
 
 
38,4
44,7
37,5
CaO 
3,5 
 
 
 
3,1
0,3
3,1
Na
2
O 
0,4 
 
 
 
0,3
0,2
0,6
 
2.5. Üst mantiyanın kimyəvi tərkibi və mineralogiyası.  
Pirolit. Qələvi bazaltlarda, kimberlitlərdə  
olan ksenolitlərin tərkibi 
 
 
1-primitiv  şpinelli lersolitlər (kontinental qələvi bazaltlarda dərinlik 
daxilolmaları), X.Venke və b. görə, 1987; 2-okean üst mantiyasının 
lersolitləri; 3-ofiolit assosiasiyasının alp tipli harsburgitləri, 
E.E.Lazkoya görə, 1987; 4-pirolit, model tərkibi, A.E.Rinqvuda görə, 
1975.  
Kontinent və okeanların altında üst mantiya əsasən 
peridotitlərdən – lersolit və harsburgitlərdən təşkil olunmuşdur 
(şəkil 2.6, cədvəl 2.3). 
 
 
Peridotitlərin aşağıdakı növləri ayrılır: 1) tərkibində 10% 
əsasi plagioklazı olan plagioklazlı peridotitlər; 2) tərkibində 
şpinel iştirak edən  şpinelli peridotitlər; 3) tərkibində qranat 
(pirop) olan qranatlı peridotitlər. 
Şəkil 2.7-də  İ.Kusiro və H.S.Yoderin (1966) eksperimental 
işləri nəticəsində plagioklazlı peridotitlərin  şpinelli və qranatlı 
peridotitlərlə münasibəti göstərilir. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, 
Al
2
O
3 
–  lə  zəngin olan plagioklaz, şpinel və ya qranatın 
peridotitlərdə əmələ gəlməsi təzyiqdən, yəni kristallaşma dərin-
liyindən asılıdır.  Şəkildən də göründüyü kimi az dərinlikdə 
plagioklaz, bir az dərində  şpinel, daha dərinlikdə isə qranat 
dayanıqlıdır. Qranatlı peridotitlər ancaq üst mantiyanın dərinlik-
lərində dayanıqlıdır. Həqiqətən də, Yer səthindən 25 km-ə qədər 
dərinlikdə olivin və klinopiroksendən ibarət lersolitlər ikinci 
dərəcəli mineral kimi plagioklaz, 25-dən 60-80 km-ə  qədər 
şpinel, daha dərinlikdə isə qranat saxlaya bilər. Buna uyğun 
olaraq üst mantiyanın dərinliyə görə üç fasiyası ayrılır: 
plagioklazlı,  şpinelli və qranatlı peridotitlər. Plagioklazlı peri-
 
 
 
Şəkil 2.6. Normal qələvili plutonik ultraəsasi süxurların olivin 
(Ol), klinopiroksen (Cpx), ortopiroksen (Opx), piroksen (Px) və 
hornblendin (Hbl) nisbətinə  əsaslanan təsnifat diaqramı 
(Ştrekeyzenə görə, 1973). 
 
 
25

---