N.Ə.İMamverdiyev

Na 
2,19        
 
-
-
-
-
1,23 
1,7 
1,62
Al 
1,74 
 
 
 
 
 
 
0,97
2,3
1,9
2,29
3,3
1,85 
2,66
Ca 
1,56 
 
 
 
 
 
 
0,88
1,62
1,53
1,73
1,19
1,38 
2,66
Ni 
0,9 
 
 
 
 
 
 
1,98
1,18
1,38
0,43
2,12
1,47 
1,22
Daş meteoritləri kütləsinə görə üstünlük təşkil etmişdir və 
tərkibinə görə xondritlərə yaxındır. Günəş sisteminin 
protoplanet maddəsinin bərk fazası kimyəvi elementlərin 
müxtəlif tiplərinin və birləşmələrinin nisbi termodinamik da-
yanıqlığı ilə  təyin olunan fraksionlaşma ilə müşayiət olun-
muşdur. Başqa sözlə desək, xondritlərdə dəmirin miqdarı 20%-
dən az deyildir, müasir üst mantiya və qabıqda isə 6-7%-i 
aşmır. Üst mantiya və qabıq xondritin tək ümumi tərkibinə görə 
deyil, həm də 13-15% Fe saxlayan silikat fraksiyasına görə də 
kasıblaşmışdır. Bu o deməkdir ki, silikatlara daxil olan dəmirin 
bir hissəsi bərpa olunmuşdur və metallik maye şəklində yerin 
dərin hissələrinə miqrasiya etmişdir. Ağır metallik ərinti Yerin 
mərkəzinə doğru hərəkət edərək son halda xarici nüvəni əmələ 
gətirmişdir və bu günə kimi maye halda saxlanılmışdır. Akkre-
siyanın sonunda erkən Yerin yuxarı yüzlərlə kilometrliyi qlobal 
maqmatik okeanın  əmələ  gəlməsilə  əriməyə  məruz qalır və 
bərkidikdə protoplanet maddəsi yer süxurlarından təşkil 
olunmuş mantiya-qabıq sisteminə çevrilmişdir.  
Müasir tədqiqatlara  əsasən, Yerin orta sıxlığının (5,517 
q/sm
3
) yer qabığının orta sıxlığı ilə (2,6-2,7 q/sm
3
) müqayisəsi 
göstərmişdir ki, yer maddəsi sıxlığına görə  təbəqələnmişdir 
(qatlara ayrılmışdır). Yerin maddəsinin sıxlığının dərinliyə doğ-
ru artmasının  əsas səbəbini iki hadisə ilə izah edirlər: böyük 
təzyiqin təsirilə  sıxlığı daha yüksək olan fazalara keçidlə  əla-
qədar olan sıxılma, polimorfizm və kimyəvi tərkibin dəyişməsi. 
Dərinlik maddələrinin normal təzyiqə görə ekstrapolyasiyası 
göstərir ki, onun təzyiqi (üst mantiyanın maddəsindən başqa) 
yer qabığında rast gələn heç bir süxurun təzyiqinə uyğun 
gəlmir. Bu isə ya «adi» süxurların polimorfizmilə, ya da 
kimyəvi tərkibin prinsipial dəyişməsilə izah edilə bilər; 
geofiziki məlumatlar bu alternativi hələlik həll etmək 
iqtidarında deyildir.  
Kimyəvi elementlərin Yerin üst mantiyasında paylanması 
göstərir ki, Yerin maddəsi diferensiasiyaya uğramış  və bunun 
nəticəsində müxtəlif dərəcədə fraksionlaşmaya məruz 
qalmışdır. Bu fraksionlaşmanın aydın olan mexanizmi kimyəvi 
elementlərin uçuculuğundan asılı olaraq paylanması (bərk və 
qaz fazası arasında paylanması), oksidləşmə-reduksiya 
xüsusiyyətləri və kükürdə yaxınlığı (silikat, sulfid və metallik 
faza arasında paylanması) prosesləri olmuşdur. Yerin 
mantiyasının müşahidə edilən tərkibi (uçucu elementlərin az 
yayılması, siderofil və xalkofil elementlərlə kifayət qədər kasıb 
olması) təsdiq edir ki, onun protomaddəsinin əsas komponenti 
adi xondritlərin silikat fraksiyası olmuşdur və ona siderofil və 
xalkofil elementlərin  əsas kütləsini itirməyən kömür xondriti 
tipli primitiv maddənin bir neçə hissəsi əlavə oluna bilər. 
Kimyəvi elementlərin mantiya və yer qabığı maddələri ara-
sında paylanması yer qabığında «asan əriyən» elementlərin top-
lanmasına dəlalət edir və A.P.Vinoqradovun yer qabığı maddə-
sinin mantiyadan əriməsi ideyasını  təsdiq edir. Geoloji məlu-
matlar ərimənin və yer qabığının bütün geoloji tarix boyu for-
malaşmasını göstərir. Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, 
Yerin hidrosfer və atmosferinin az kütləsi, onların tərkibi (su, 
azot, karbon qazı, arqon və s.) və ağır təsirsiz qazların çox az 
miqdarda yayılması bu təbəqələrin akkresiyaya məruz qalmış 
protoplanet maddəsinin bərk fraksiyası  tərəfindən tutulmuş 
uçucu komponentlərin deqazasiyasında planetin yer səthinə 
ayrılması nəticəsində əmələ gəlmişlər.     
Beləliklə, akkresiya nəticəsində Yerin formalaşması 
zamanı onun tərkibinə xondritlərin silikat fazası tipli maddə 
(bir qədər primitiv material əlavə olunmaqla) və  xondritlərin 
Fe, Ni-ərintisi tipli metallik komponentlər və ya dəmirli 
meteoritlər daxil olmalıdır. Protoplanetin tərkibinə daxil olan 
qaz fazasının və buzun uçucu komponentləri yüksək miqdarda 
 
35
 
36

---

onun tərkibinə daxil olmamışdır. Yerin silikat təbəqəyə  və 
metallik nüvəyə istiqamətlənmiş geokimyəvi diferensiasiyası 
protoplanet maddəsinin mineral (faza) tərkibinin formalaşması 
zamanı kimyəvi elementlərin ayrılması ilə  əsaslanır: siderofil 
elementlər toplayan metallik fazanın və siderofil elementlərlə 
kasıb olan, öz tərkibində litofil elementləri toplayan silikat 
fazasının  əmələ  gəlməsi. Sulfid fazasının rolu protoplanet 
maddəsinin tərkibində ikinci dərəcəli olmuşdur. Lakin Yerin 
geoloji tarixində onun rolu artmışdır. Belə ki, bir tərəfdən 
silikat, digər tərəfdən isə metallik və sulfid fazalar qarşılıqlı 
təsirə  məruz qalmamışlar və özlərini geokimyəvi müstəqil 
aparmışlar. Yerin silikat təbəqəsinin müasir mantiya, yer qabı-
ğı, hidrosfer və atmosferə laylanması zamanı kimyəvi element-
lərin fraksionlaşmasının vahid mexanizmi Yer məkanında qaz 
fazasının ayrılması ilə müşayiət olunan ərinti və  bərk qalıq 
fazanın əriməsi və ayrılmasından ibarət olmuşdur. Mantiyanın, 
yer qabığının, hidrosfer və atmosferin kimyəvi tərkibi bərk, ma-
ye və qaz fazaları arasında  kimyəvi elementlərin paylanması 
ilə tənzimlənmişdir.  
Beləliklə, xarici metallik nüvəni, onu əhatə edən silikat qa-
bığı əmələ gətirən Yerin erkən diferensiasiyası birinci yüzlərlə 
milyon il müddətində baş vermişdir. Bu proses bizim planetin 
tarixində  əhəmiyyətli epizodlardandır və onun növbəti geoloji 
inkişafını təyin etmişdir.  
   
 
Yerin yaşı onda olan uranın yaşına bərabərdir və geoxro-
noloji məlumatlar göstərir ki, o 4,55-4,65 mlrd. ilə uyğun gəlir. 
Dəmirli və daş meteoritlərinin əksər hissəsinin və Ayın ən qə-
dim süxurlarının yaşı da 4,4-4.7 mlrd. ildir. Qurğuşunun izotop 
tərkibinə və dəmirli meteoritlərin metallik fazasında və troilitdə 
volfram və osmiumun izotop tərkibinə görə fazalara ayrılma 
protoplanet maddəsinin bərk fraksiyasının əmələ gəlməsi vaxtı, 
yəni 4,55 mlrd. il əvvəl baş vermişdir, vaxta və yer qrupu 
planetlərinin nüvəsinin əmələgəlmə mexanizminə heç bir dəxli 
yoxdur. Buradan belə  nəticəyə  gəlirik ki, Günəş sisteminin  
planetləri demək olar ki, eyni vaxtda 4,7-4,5 mlrd. il əvvəl əmə-
lə  gəlmişlər (həqiqətən Yer üzərində yaşı 3,8 mlrd. il olan 
metamorfizləşmiş turş  tərkibli süxurlar, anortozit massivləri, 
yaşı 4.1-4,3 mlrd. il olan arxey kvarsitləri, konqlomeratları və s. 
süxurlar aşkar olunmuşdur).        
 
37
 
38

---