N.Ə.İMamverdiyev

nöqteyi-nəzər vardır: nüvə – dəmir-nikel və ya silikat (yəni 
mantiyanın tərkibi ilə eynidir) maddədən ibarətdir. 
Eksperimental işlərin nəticəsində belə hesab edilir ki, xarici 
nüvə yüngül elementləri olan dəmirin  ərintisindən və ya 
birləşməsindən ibarətdir. O.Q.Soroxtinə görə xarici nüvədə 
dəmirə  əlavə olunan əsas element oksigendir və  dəmirin bir 
valentli birləşməsilə oksid (Fe
2
O) əmələ gətirir. 
Başqa sözlə desək, yüksək təzyiq  şəraitində  dəmirli 
silikatların parçalanması  nəticəsində oksigen ayrılmaqla 
dəmirin bir valentli birləşməsi əmələ gəlir: 
Fe
2
SiO
4
→
 Fe
2
O+SiO
2
+O 
Təzyiqin sonrakı artması  nəticəsində  təmiz dəmir 
əmələgəlməklə oksidin parçalanması baş verir: 
Fe
2
O
→
2Fe+O 
O.Q.Soroxtinə görə bu çevrilmə xarici nüvədəki təzyiqə 
uyğun olan təzyiqdə baş verir və bu əsasla belə fərz etmək olar 
ki, xarici nüvə  dəmirin bir valentli fazasından, daxili nüvə isə 
metallik dəmirdən və ya nikelli dəmir ərintisindən  ibarətdir.  
Son vaxtlar nüvənin və ümumiyyətlə tam Yerin kimyəvi 
tərkibi haqqında digər nöqteyi-nəzərlər yayılmışdır. Onlardan 
ən maraqlıları N.P.Semyenenkonun oksigen-hidrogen  və     
V.N.Larinin Yerin ilkin hidrid tərkbi modelləridir. 
Oksigen-hidrogen modelinə görə Yerin mərkəzində metal-
ların hidrid və karbidindən ibarət kosmik təbiətli daxili nüvə 
yerləşir. Xarici nüvədə nüvəni seyrəkləndirməyə gətirən hidro-
gen və karbon ayrılmaqla qismən parçalanma baş verir. Alınan 
məhsullar aşağı mantiyaya daxil olur və onların metallaşmasına 
– dəmir və maqneziumun silikatlarının, suyun və karbon 
qazının birləşməsinin  əmələ  gəlməsinə  səbəb olur. Belə hesab 
olunur ki, burada həmçinin metallik dəmir, sulfidlər, almaz, su 
və uçucu komponentlər – H
2
, CO
2
, CH
4
 iştirak edir. Dəmir və 
maqneziumun silikatlarından ibarət olan üst mantiyada qaynar 
H
2
O, CO
2
, H
2
, CH
4
-ün hesabına  ərimə  və yer qabığına 
yaxınlaşan flüid axınlarının  əmələ  gəlməsi baş verir. 
N.P.Semyenenkonun modelinə görə Yerin inkişafında aparıcı 
rolu hidrogen oynayır və o mineralların  əmələ  gəlməsində 
iştirak edir, elementlərin miqrasiyasına səbəb olur, mantiyada 
və yer qabığındakı geokimyəvi proseslərin termodinamikasına 
və istiqamətinə təsir edir. 
Qeyd edilən fikirlə müəyyən dərəcədə V.N.Larinin Yerin 
ilkin hidrid tərkibi adlanan konsepsiyası  səsləşir. Bu halda da 
bizim planetin inkişafının xüsusiyyətləri, demək olar ki, yerin 
nüvəsindən ayrılan hidrogenin ayrılması ilə izah edilir. V.N.La-
rinə görə Yer cismində oksigenin konsentrasiyası onun 
kütləsinin birinci faizini aşmamalıdır və yer maddəsinin ilkin 
tərkibi  əsasən hidridlərdən (metallar, silisium və hidrogen) 
ibarət olmalıdır. Hidrogenin deqazasiyası son halda yerin 
təkinin  müasir kimyəvi quruluşuna gətirib çıxarmışdır. Yerin 
daxili nüvəsi metalların hidridlərindən ibarətdir. Xarici nüvə 
hidrogeni həll olunan metallardan əmələ  gəlmişdir. Həllolma 
V.N.Larinə görə proton şəklində hidrogenin metalların 
şəbəkəsinə  və onların atomunun təbəqələrinə daxil olmasının 
hesabına baş verir. Nəticədə kifayət qədər yüksək temperaturda 
və hidrogenlə doyma şəraitində atomların mütəhərrikliyi elə 
artır ki, sistemin aqreqat halı bərk cismə deyil, özlülü mayeyə 
cavab verəcəkdir. Nəticədə  aşağı, orta mantiya silisium, 
maqnezium və  dəmirin  əsasında müxtəlif  ərintilərdən, üst 
mantiya və yer qabığı isə silikatlardan, oksiddən ibarət 
olacaqdır.    
Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda yeni üsulların və dəqiq 
tədqiqat alətlərinin meydana çıxması başqa elmlər kimi Yer 
haqqında elmlərin də çox böyük sürətlə inkişafına səbəb 
olmuşdur. «Seysmotomoqrafiya», yəni Yerin «işığa salınması» 
göstərdi ki, son hesabda yer qabığının strukturunun və 
relyefinin dəyişməsinə  gətirib çıxaran aktiv proseslər daha 
dərində – aşağı mantiyada və hətta nüvə ilə sərhəddə doğulur. 
Son vaxtlar müəyyən edilmişdir ki, nüvənin özü də bu 
proseslərdə iştirak edir.  
 
17
 
18

---

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi keçən əsrin ortalarında Avstra-
liya  alimi K.Bullen tərəfindən təklif edilmiş Yerin təbəqəli 
quruluşa malik olması geofiziki üsullarla təsdiq olundu 
(Bullen-Ceffris modeli). Bu modeldə ayrı-ayrı qatlar və nüvə 
latın hərflərilə qeyd olunmuşdur:   
Cədvəl 2.2 
 
Yerin qatlarının əsas xüsusiyyətləri 
 
 
20
 
Qatlar
Dərinlik 
intervalı, km 
Sıxlıq 
intervalı, 
q/sm
3
Yerin 
həcmindən 
düşən pay, 
% 
Kütlə, 
10
25
 q 
Kütlə, 
% 
Qabıq 
A 
0-33 
 
 
   
2,7-3,0
1,55
5
0,8
B 
33-400 
 
  
 
3,32-3,65
16,67
62
10,4
C 
400-1000 
 
   
 
3,65-4,68
21,31
98
16,4
Ma
n-
tiy
a 
D 
1000-2900 
 
 
 
 
4,68-5,69
44,28
245
41,0
E 
2900-5000 
 
 
 
9,40-11,5
15,16
 
F 
5000-5100 
 
 
 
 
11,5-12,0
0,28
188
31,5
 
Nüvə 
G 
5100-6371 
 
 
 
12,0-12,3
0,76
 
 
 
Daha sonralar isə müəyyən olundu ki, mantiyanın  ən aşa-
ğılarında xüsusi xüsusiyyətlərə malik qat vardır: Nüvənin 
sərhədinə doğru seysmik dalğaların sürətinin monoton artma-
sının pozulma nişanələri müəyyən olundu. Keçən  əsrin 80-ci 
illərində seysmotomoqrafiya belə bir qatın olmasını  təsdiqlədi 
və onu D'' və ya D-dubl-prim adlandırdı (ona görə ki, yuxarıda 
yatan aşağı mantiya D', yəni D-prim adlandırılır) (V.Y.Xain, 
2002).  D''  qatının kəşfi bir sıra məsələlərə aydınlıq gətirdi. 
Müəyyən olundu ki, məhz burada «sleb» adlanan (ingiliscə slab 
–  sındırmaq  deməkdir) okean litosferinin batan plastinaları 
«basdırılır». Onunla qonşuluqda isə mantiyanın yüngül litofil 
elementlərilə zənginləşən və güclü qızan, iri qalxan şırnaqlar – 
mantiya plümləri (ingiliscə plume – lələk deməkdir) (şəkil 2.3) 
yerləşir. 
 
 
 
Qabıq  –  A, üst mantiya – B, aşağı mantiyaya keçid qatı – C, 
aşağı mantiya – D (660-670 və 2900 km arasında),  xarici nüvə 
– E,  daxili nüvə – F (şəkil 2.2, cədvəl 2.2). 
 
19

---