N.Ə.İMamverdiyev

Alınan  ε
Nd
  kəmiyyətinin interpretasiyası  aşağıdakılardır. 
ε
Nd
=0 qiyməti  eynicinsli xondrit mantiya rezervuarından 
(CHUR)  əmələ  gələn maqmatik süxurlara, ε
Nd
>0 – qeyri-ko-
gerent elementlərlə kasıb olan depletləşmiş mantiya materi-
alından əmələ gələn süxurlara, ε
Nd
 <0 – qabıq təbiətli süxurlara 
və ya CHUR-a nisbətən aşağı  Sm/Nd nisbətinə malik 
zənginləşmiş mantiyaya, yəni yenidən  ərimiş qabıq materialı 
daxil olan dərinlik süxürlarına uyğun gəlir.  
 
Sm-Nd  və  Rb-Sr  izotop sisteminə misal olaraq Qafqaz 
aralıq massivinin Dzirul çıxışında təyin olunmuş məlumatlara 
diqqət yetirək (cədvəl 3.2) (məlumatlar «Qafqazın 
geodinamika, petrologiya və metallogeniyasının problem 
məsələləri» Bakı, 2007 kitabından götürülmüşdür). 
Cədvəldən göründüyü kimi qeyd edilən massivin 
tonalitlərində    I
Sr 
  0,7081-dən 0,7082-yə  qədər dəyişir və üst 
qabığın məlumatlarına uyğun gəlir. Bu süxurların qabıq 
genezisinə  həm də orta göstəricisi 0,118 olan 
147
Sm / 
144
Nd 
parametri də dəlalət edir. Teylor və MakLennana (1985) görə 
yer qabığı üçün orta qiymət 0,12-dir. ε
Nd
  göstəricisi -2,8792-
dən -6,8906-a kimi dəyişir. Bu isə tonolitlərin protolitinin kon-
tinental qabıq süxuru olduğuna dəlalət edir.  
Qeyd etmək lazımdır ki, neodium izotopunun belə  dəqiq 
hesablanmasına görə, adətən maqmatik süxurların petrogenetik 
məsələlərini həll etdikdə neodium və stronsium izotopları birgə 
tətbiq edilir. Neodiuma anoloji olaraq stronsiumun da epsilon 
qiyməti aşağıdakı kimi hesablanır.  
(
)
(
)
4
86
87
86
87
10
1
/
/
⋅
⎟⎟
⎠
⎞
⎜⎜
⎝
−
CHUR
ilkin
Sr
Sr
Sr
Sr
⎛
ε
Sr
=
 
 
Cədvəl 3.2 
Hər iki elementin izotop nisbəti müxtəlif təbiətli maqmatik 
süxurların genezisi haqqında mülahizələr yürütməyə imkan 
verir.  Şəkil 3.2-də kontinental kristallik qabığın  Nd  və  Sr 
izotop tərkibləri göstərilmişdir. Şəkildən göründüyü kimi tipik 
kontinental kristallik qabıq üst mantiyaya nisbətən aşağı 
Sm/Nd, 
143
Nd / 
144
Nd nisbətinə (mənfi ε
Nd
 qiymətinə) malikdir.  
Dzirul çıxışının tonalitlərində Rb, Sr, Sm və Nd (p.p.m.)  
miqdarı və bəzi izotop məlumatları 
 
Komponent 
Dz 31 
Dz 32 
Dz 44 
Dz 45 
Rb 
116,23 
 
 
 
118,87
110,20
89,6723
Sr 
213,75 
 
 
 
294,18
248,46
290,02
87
Rb / 
86
Sr 
1,53879 
 
 
 
1,14318
1,25292
1,383323
87
Sr / 
86
Sr 
0,720506 
 
 
 
0,717573
0,718272
0,716065
I
Sr
0,7092 0,7089  0,7087  0,7081 
Sm 
6,48 
 
 
 
3,98
7,10
9,30
Nd 
38,45 
 
 
 
17,08
39,63
48,56
143
Nd / 
144
Nd 
0,512062 
 
 
 
0,512346
0,512044
0,512070
147
Sm / 
144
Nd 
0,10410 0,14394 
 
 
0,11064
0,11823
ε
Nd
-6,28938 
 
 
 
-2,87918
-6,99145
-6,8908
 
      Uran-torium-qurğuşun sistemi 
 
 
Uran-torium-qurğuşun sistemi geoxronologiyada iki 
səbəbdən  ən mürəkkəb sistemlərdən biridir: 1) ona üç ana 
izotopu daxildir; 2) bu izotoplardan hər biri qurğuşunun stabil 
Şəkil 3.2. Kontinental kristallik qabığın bu günə olan Nd  və  Sr 
izotop tərkibləri; xəttən sağda million illərlə kristallik qabığın yaş 
nisbəti gös-tərilmişdir (DePaolo və Vasserburqa görə, 1979).  
 
50
 
51

---

izotopu əmələ gələnə gədər geniş bölünmə seriyası əmələ gə-
tirir. Bununla yanaşı, sistemin mürəkkəbliyi mineral və süxur-
ların tarixi haqqında əlavə məlumat almağa imkan yaradır. Bu 
sistemdə üç bölünmə seriyası vardır: 
238
U→
206
Pb, 
235
U→
207
Pb, 
232
Th→
208
Pb. Hal-hazırda 
238
U izotopu uranın ümumi 
miqdarının 99,275-ni təşkil edir. 
235
U izotopu 
238
U-yə nisbətən 
tez bölündüyü üçün bu izotopların nisbəti vaxt keçdikcə 
dəyişir. 
Nümunənin yaşını  təyin etmək üçün uyğun olan izotop 
nisbətlərindən istifadə olunur, bu isə  məlum olan λ  ilə birgə 
(3.16)-(3.18) tənliklərini  t  əmələgəlmə vaxtına görə  həll 
etməyə imkan verir: 
(
)
(
)
(
)
(
)
(
)
1
1
/
/
/
/
238
235
238
235
204
206
204
206
204
−
−
⋅
=
−
t
t
ilkin
ilkin
e
e
U
U
Pb
Pb
Pb
Pb
Pb
Pb
λ
λ
юлчцлян
юлчцлян
юлчцлян
/
207
204
207
−
Pb
Pb
 (3.19) 
 
Bu tənliyə əsaslanan yaşı təyinetmə üsulu qurğuşun (206-
207) üsulu adlanır. 
235
U/
238
U  nisbətinin müasir qiyməti 
1/137,88  təşkil edir və yaşdan və uranın gəldiyi maddənin 
mənbəyinin geoloji tarixindən asılı deyildir. (3.19) tənliyi üzrə 
yaşı müəyyən etmək üçün ancaq qurğuşunun izotopunu təyin 
etmək kifayətdir.  
Uran-torium-qurğuşun sistemini tətbiq edərkən süxur və mi-
neralların yaşının təyini üçün 3.5 tənliyindən istifadə olunur: 
 
206
Pb=
238
U (e
λ238t
-1) 
   (3.10)
207
Pb=
235
U (e
λ235t
-1) 
 
 
 
(3.11) 
208
Pb=
232
Th(e
λ232t
-1) 
 
 
 
(3.12) 
 
 
Kalium-arqon sistemi 
Mineral  əmələ  gəldikdə ilkin iştirak edən qurğuşunun miq-
darını  (ilkin qurğuşun)  təyin etmək lazımdır. 
208
Pb, 
207
Pb və 
206
Pb-nun ümumi cəmi nümunədə ilkin və radiogen qur-
ğuşunun cəminə bərabər olacaqdır: 
 
40
K izotopu bölündükdə iki izotop alınır: normal β-bölün-
məsində 
40
Ca və elektron götürdükdə 
40
Ar. Bu proseslərin hər 
birinin öz sabiti (λ
β
, λ
k
) vardır, 
40
K bölünməsinin ümumi sabiti 
onların cəmindən ibarətdir. Arqon inert olduğu üçün onu min-
eral  əmələ  gəlməsilə  əlaqələndirmək ehtimalı azdır, ona görə 
də onun əksər hissəsi (bəlkə  də mineralda olan bütün arqon) 
radioaktiv bölünmənin məhsuludur. Kalsium kaliuma nisbətən 
yer qabığında daha çox yayılmışdır və onun ən geniş yayılan 
izotopu 
40
Ca-dur.  Ona görə  də yaşı  təyin etdikdə 89%
 40
K 
bölünməsinin 
40
Ca-ın  əmələ  gəlməsinə  səbəb olmasına bax-
mayaraq, kalsiuma nisbətən arqonun izotopunu istifadə etmək 
daha ümid vericidir. 
 
206
Pb
ölçülən
=
206
Pb
ilkin 
+
 238
U (e
λ238t
-1)  
(3.13)
 
207
Pb
ölçülən
=
207
Pb
 ilkin 
+
  235
U (e
λ235t
-1)  
(3.14) 
208
Pb
ölçülən
=
208
Pb
 ilkin 
+
  232
Th(e
λ232t
-1)  
(3.15) 
 
Daha dəqiq qiyməti elementlərin mütləq miqdarını  təyin 
etməklə yox, onların izotop nisbətlərini ölçməklə almaq olar.  
Radiogen olmayan 
204
Pb  izotopu başqa izotoplarla birgə 
rast gəldiyinə görə uran-torium-qurğuşun sistemində yaşı təyin 
etmək üçün əvvəlki tənlikləri bu izotopa bölməklə əsas tənliyi 
almaq olur: 
(3.5) tənliyi kalium bölünməsi üçün aşağıdakı şəkli alır: 
 
(
)
 
 (
206
Pb/
204
Pb)
ölçülən
=(
206
Pb/ 
204
Pb)
ilkin 
+
 
(
238
U/
204
Pb)(e
λ238t
-1)  (3.16)
 
(
207
Pb/
204
Pb)
ölçülən
=(
207
Pb/ 
204
Pb)
ilkin 
+
 
(
 235
U/
204
Pb)(e
λ235t
-1)    (3.17) 
(
208
Pb/
204
Pb)
ölçülən
=(
208
Pb/
204
Pb)
ilkin 
+
 
(
232
Th/
204
Pb)(e
λ232t
-1)     (3.18) 
 
 
53
1
)
(
40
40
−
⋅
+
=
+
t
k
k
k
e
K
Ar
β
λ
λ
β
λ
λ
λ
 
                     (3.20)
 
 
Bu tənliyin  t-yə görə (illərlə) həlli K-Ar üsulu ilə yaşı 
təyin edən tənliyi verir: 
 
52

---