N.Ə.İMamverdiyev

18
O – 0,203 
paragenezisləri dəyişməmiş vulkanik süxurlar üçün hesablanır. 
Geotermometriya plutonik süxurlar üçün mineralların zonallığı 
ilə ifadə olunan daha geniş kristallaşma temperaturu nə-
ticəsində mürəkkəbləşir. Zonal minerallarda hesablanan tem-
peratur, adətən, kristallaşmanın daxilindəki temperaturu verir, 
bu vaxt plagioklaz üçün başqa minerallara nisbətən aşağı tem-
peratur alınır, bu isə 800
0
 C-dən aşağı subsolidus temperaturda  
izotop dəyişməsinə dəlalət edir. S izotopları üçün termometri-
yanın tətbiq olunması gec- və post maqmatik hidrotermal min-
erallaşmanın sahəsilə  məhdudlaşır və burada temperaturdan 
başqa pH və xüsusilə oksigenin fuqitivliyi böyük rol oynayır. 
İzotop tədqiqatlarında, adətən 
18
O / 
16
O nisbəti ölçülür. 
Oksigenin izotop tərkibi 
18
O izotopunun sıxlaşdırılma kəmiy-
yətinə bərabərdir: 
(
) (
)
(
)
3
16
18
16
18
18
10
/
/
⋅
−
=
стандарт
стандарт
нцмуня
O
O
O
O
O
O
δ
16
18
/
O
 
Standart kimi qəbul edilən okean suyunun oksigeni üçün    
18
O / 
16
O=1993,4·10 
-6 
və 
16
O / 
18
O=501,7.  
Bəzi təbii nümunələrdə oksigenin izotop tərkibi  cədvəl 3.4-
də göstərilmişdir. Cədvəldən göründüyü kimi, sabit izotop tərkibə 
Yerin, Ayın maqmatik süxurları  və daş meteoritlər malikdir. 
Oksigenin izotop tərkibi  əsasən, növbəti sulu mühitdə 
metamorfizmə  uğrayan sedimentasiya məhsulları olan çökmə, 
metamorfik süxurlar üçün dəyişkəndir. Lakin oksigenin izotop 
tərkibi uçucu və mütəhərrik maddələrdə, məsələn, təbii sularda, 
vulkan qazlarında və üzvi maddələrdə daha dəyişkən olur.  
Stabil izotoplar haqqında ümumi məlumat verməzdən 
əvvəl onların necə ölçülməsi barədə  qısaca məlumat verək. 
Oksigenin izotop nisbəti onun nümunədən kimyəvi yolla çıx-
arılmasına, karbon iki oksidə çevrilməsinə  və mass-
spektrometrdə  təyin olunmasına  əsaslanmışdır. Nümunələrin 
götürülməsi və hazırlanması çox təmizliklə və dəqiqliklə apa-
rılmalıdır: nümunələr eynicinsli, mötəbər və çirklənməmiş ol-
malıdır.  İzotop nisbəti standartdan kənara çıxma ilə - δ 
xarakterizə olunur və promillə ölçülür (‰ – mində bir hissə): 
 
Cədvəl 3.4  
18
O/
16
O nisbətinin  standart orta okean suyu ilə müqayisədə  
dəyişməsi (H.P.Teylora görə, 1967) 
1000
1
⋅
⎟⎟
⎠
⎜⎜
⎝
−
=
δ
 нисбяти
изотоп
 
олан
 
стандартда
‰
 
59
⎞
⎛
  нисбяти
изотоп
 
олан
 
нцмунядя
Obyektlər 
δ kəmiyyətinin intervalı, ‰ 
1   
2
Meteoritlər 
 
Axondritlər  
4-5 
Xondritlər 
 
5-6
Kömür xondritləri 
-1 - +12 
Maqmatik süxurlar 
 
Qranit peqmatitləri 
 
7-14
Qranitlər və kvarslı monsonitlər 
 
7-9
Bazaltlar və qabbro 
6-7 
Ultraəsasi süxurlar 
5-6 
Maqmatik süxurların mineralları 
 
Kvars 8,9-10,3 
Kalium çöl şpatı 
 
7,0-9,1
Plagioklaz 
 
6,5-9,1
 
Digər elementlərin də izotop nisbətləri analoji təyin edilir. 
Adətən, ağır izotopun yüngül izotopa olan nisbətini götürmək 
qəbul edilmişdir – 
18
O / 
16
O, 
34
S / 
32
S və s. Standartla müqayisədə 
nümunədəki yüksək qiymət müsbət  ədədlə, daha aşağı isə  mənfi 
ədədlə ifadə olunur. Hidrogen və oksigen üçün izotop standartı 
kimi standart orta okean suyu SMOW qəbul edilmişdir. Karbon və 
kükürd üçün isə başqa standartlar tətbiq edilir. 
 
Oksigen izotopları 
 
Təbii oksigenin izotopları aşağıdakı faiz nisbətilə təyin edilir: 
16
O – 99,759 
17
O – 0,0374 
 
58

---

 
61
(
) (
)
(
)
3
32
34
32
34
32
34
34
10
/
/
/
⋅
−
=
стандарт
стандарт
нцмуня
S
S
S
S
S
S
S
δ
Hornblend 
 
5,9-6,9
Piroksen 
 
5,5-6,3
1   
2
Biotit 
 
4,4-6,6
Maqnetit 
 
1,0-3,0
Metamorfik süxurlar 
 
Mərmərlər 
 
15-27
Kvarsitlər 
 
10-15
Amfibolitlər 
 
7-13
Çökmə süxurlar 
 
Dəniz əhəngdaşları 
 
22-30
Şirin su əhəngdaşları 
 
18-25
Arkoz qumdaşları 
 
12-16
Şistlər 
 
14-19
Silisiumlu şistlər və diatomitlər 
 
28-36
Sular 
 
Okean 
-0,5 - +0,5 
Az şirin 
-10 - -4 
Qar və buz 
-60 - -20 
Meteor və hidrotermal 
-24 - +7 
 
(
34
S / 
32
S)
standart
 nisbəti dəmir meteoritlərdəki troilitdəki 
kükürdün izotop tərkibinə uyğun gəlir və aşağıdakı qiymətlərlə 
səciyyələnir: 
δ
34
S=0; 
32
S / 
34
S=22,22 və 
34
S / 
32
S=0.04500. 
 
Kükürdün izotop fraksionlaşması oksidləşmə-reduksiya 
reaksiyası ilə izah edilir. Müəyyən fraksionlaşmaya səbəb olan 
belə reaksiyalar həm qeyri-üzvi, həm də üzvi ola bilər. Adətən, 
daha ağır izotop güclü əlaqəsi olan birləşmələrə daxil olur. 
Kükürd reduksiyaedici maddələrə nisbətən oksidləşmə 
məhsulları ilə daha sıx əlaqədardır. Ona görə də sulfid miner-
alının sulfatlara qismən oksidləşməsində sulfatlarda 
32
S-yə 
nisbətən 
34
S-nin artması müşahidə edilir. Kükürdün izotop 
nisbəti δ
 34
S / 
32
S (‰) kimi göstərilir (cədvəl 3.5). 
Cədvəl 3.5  
32
S/
34
S və  δ
 34
S/
32
S nisbətlərinin variasiyası (Olta görə, 1959) 
Maddə 
32
S / 
34
S 
δ
 34
S / 
32
S, ‰ 
Kanyon Dyavola meteoritindən 
troilit (standart) 
22.22   
0
Sulfid mineralları 
 
 
Meteoritlərdə 
22,18-22,14 
+1,3 - -1,2 
Maqmatik süxurlarda 
21,99-22,26 
+10 - -2 
Çökmə süxurlarda 
21,28-23,21 
+42 - -45 
Filizlər 
 
 
maqmatik  süxurlarda 
22,09-22,35 
+7 - -7 
çökmə süxurlarda 
21,18-23,28 
+50 - -45 
Hidrogen sulfid 
 
 
vulkanik 
22,27-22,43 
-3 - -10 
Biogen 
22,08-22,71 
+5 - -24 
Xalis  kükürd 
 
 
vulkanik 
22,10-22,57 
+5 - -16 
Biogen 
21,73-22,57 
+21 - -16 
Kükürd iki oksid 
 
 
vulkanik 
21,82-22,39 
+17 - -9 
yağış suyunda  
22,04-22,15 
+9 - +3 
 
Oksigenin izotopları başqa elementlərlə yanaşı, yuxarıda 
qeyd edildiyi kimi, geotermometr kimi istifadə olunur və maq-
matik süxurların petrogenezisində  əhəmiyyətli informasiya 
daşıyır. Bundan başqa, oksigenin izotopu kristallaşma 
prosesinin tarazlıq dərəcəsini,  ərintinin diferensiasiyasını  və 
onun ətraf süxurlarla və meteor sularla qarşılıqlı münasibətini 
təyin etdikdə  də informasiya mənbəyidir. Eyni informasiyanı 
çökmə və metamorfik süxurlar üçün də almaq olar. 
 
Kükürd izotopları 
 
Kükürd dörd stabil izotopa malikdir: 
32
S,
 33
S,
 34
S,
 36
S. 
Onlardan  ən geniş yayılanı 
32
S (95%) və 
34
S  (4.2%) 
izotoplarıdır. Çox geniş yayıldığına görə adətən, 
32
S / 
34
S 
nisbəti ölçülür. 
 
60

---