N.Ə.İMamverdiyev

 
 
X  tərkibli  ərintidən (şəkil 4.5a) birinci kristallaşan mineral 
daha natriumlu çöl şpatı olacaqdır. Temperatur aşağı düşdükdə 
ərinti kotektiyə doğru təkamül edərək sistemin aşağı 
temperaturlu hissəsini təşkil edəcəkdir. Çöl şpatının 
kristallaşması davam edəcəkdir və o daha kaliumlu olacaqdır. 
Ərinti kotektikaya çatdıqda qələvi çöl şpatı ilə birgə tridimit 
kristallaşmağa başlayacaqdır. Sonra ərintinin tərkibi  m nöqtəsi 
istiqamətində kotektika boyu dəyişəcəkdir.  X  tərkibi üçün 
tarazlıq kristallaşması  şəraitində bu nöqtəyə çatana kimi bütün 
ərinti sərf olunacaqdır. Bu halda son məhsul tridimit və Ab
85
Or
15
 
tərkibli qələvi çöl şpatı olacaqdır. Bu sistemdə istənilən tərkibli 
ərinti krsitallaşma prosesində kotektika istiqamətində, daha sonra 
isə onunla m nöqtəsinə təkamül edəcəkdir.  
Suyun yüksək təzyiqində  (şəkil 4.5b) sistemin davranışı 
bəzi parametrlərlə  fərqlənəcəkdir. Bu halda likvidus 
temperaturu aşağı olacaqdır və silisiumun forması tridimit 
deyil, kvars olacaqdır. Leysitin sahəsi itəcəkdir. Lakin ən böyük 
dəyişiklik ondan ibarətdir ki, suyun yüksək təzyiqində ərintidən 
iki müxtəlif çöl şpatı  əmələ  gəlir.  X  tərkibli  ərintidən  (şəkil 
4.5b) birinci əsasən kaliumlu olan çöl şpatı kristallaşacaq və 
ərintinin tərkibi isə  AE kotektika istiqamətində  dəyişəcəkdir. 
Kotektikada kalium çöl şpatı ilə eyni zamanda natrium çöl şpatı 
da kristallaşacaqdır. Ərintinin tərkibi AE xətti boyu E nöqtəsinə 
– sistemin temperatur minimumuna təkamül edəcəkdir. (E 
nöqtəsi evtektika adlanır və üç sülb faza ilə müvazinətdə olan 
üç komponentli sistemdə  ərintinin temperaturuna və  tərkibinə 
cavab verən nonvariant nöqtədir. Faza qaydasına görə f=c+1-
p=3+1-4=0. c-komponentlərin ümumi  miqdarı, p-fazanın 
miqdarıdır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, 4.5a şəklindəki  m 
nöqtəsi nonvariant deyildir və evtektika nöqtəsi deyildir, çünki 
f=3+1-3=1). E nöqtəsində iki çöl şpatı ilə birgə kvars da əmələ 
gəlməyə başlayacaqdır və bütün ərinti sərf olunana qədər üç 
mineral kristallaşacaqdır. Beləliklə, hər iki halda su buxarının 
aşağı  və yüksək təzyiqində sonuncu ərinti  SiO
2
  -  KAlSi
3
O
8
 - 
 
Şəkil 4.4. 1 kbar (a) və 5 kbar (b) su təzyiqində çöl şpatlarının kris-
tallaşması.  
 
90
 
91

---

NaAlSi
3
O
8
 üçbucağının mərkəzinə yaxın yerləşəcəkdir.  
 
 
Şəkil 4.5. 1 kbar (a) və 5 kbar (b) su təzyiqində  SiO
2
  -  KAlSi
3
O
8
 - 
NaAlSi
 
93
3
O
8
 sistemi (J.F.Şerer,1950 və O.F.Tattl, N.L. Bouenə görə, 
1958). 
Tattl və Bouen eksperimental məlumatları riolit və 
qranitlərin kimyəvi tərkibi ilə müqayisə etmişlər.  Şəkil 4.5-ə 
süxurların normativ tərkibindən ancaq üç komponenti (Or, Ab, 
An) salsaq, onda görərik ki, riolit və qranitin əksər nöqtələri 
temperatur minimumun nöqtələri arasında yerləşir. Buradan 
belə  çıxır ki, bir çox turş süxurlar qalıq maqmadan 
kristallaşmışlar.  Əgər bu belə olmasaydı, onda kimyəvi 
analizlərin nöqtələri sistemin mərkəzində  yığışmayacaqdı  və 
nöqtələr səpələnəcəkdi. Bu alimlər temperatur minimumundan 
təzyiqin asılılıq qrafikini qurub, əyri almışlar (şəkil 4.6) və o 
qranitin minimal ərimə temperatur əyrisi adlanır. Qranitlərin 
tərkibinə adətən, albit deyil, kalsium saxlayan plagioklazlar 
daxil olur. Ancaq anortit komponentin sistemə daxil olması 
şəkil 4.5-dəki nisbətə az təsir edir. 
 
 
Şəkil 4.6. SiO
2
 - KAlSi
3
O
8
 - NaAlSi
3
O
8
 sistemində ərintinin minimal 
temperaturunun suyun təzyiqindən asılılıq qrafiki. Hesab etmək olar 
ki,  əyri kristallaşan maqmada mayenin ən son porsiyasının 
temperaturuna cavab verir və ya qranit tərkibli süxurların parsial 
əriməsində ən birinci ərimə temperaturuna cavab verir.  
 
Peqmatitlər.  Qalıq kristallaşma prosesində uçucu 
komponentlərlə  və bir çox nadir elementlərlə  zəngin olan 
 
92

---

Geofaza L (50
  0
-0) – hipergen. Gil məhsulları, törəmə 
kalsit, xalsedon, törəmə kvars və b. əmələ gəlir. 
maqma formalaşır. Onlar soyuduqda iri kristallik, bəzən 
minerallaşmış süxurlar əmələ  gəlir. Onları peqmatitlər 
adlandırırlar.  Ən çox qranit peqmatitləri yayılmışdır. 
A.E.Fersmana görə qranit peqmatitləri elə bir damar 
cisimləridir ki, onlar maqmatik qranit qalığı ilə əlaqədar olub, 
kristallaşmanın  əsas hissəsi 700-350 
0
C-də baş verir, eyni 
vaxtda kristallaşan iri kristallarla səciyyələnir, müəyyən uçucu 
və mütəhərrik komponentlərin yüksək miqdarı  və qalıq 
ərintinin səpələnmiş elementlərinin toplanması müşahidə edilir.  
Peqmatitlərdə nadir torpaq elementlərin, tantal və 
niobiumun silikatları kimi nadir minerallara rast gəlmək olur. 
Belə hesab edillir ki, peqmatitlər nadir (xüsusilə litofil) 
elementlərlə  və uçucu komponentlərlə  zəngin olan qalıq 
maqmanın soyuma məhsuludur və onların formalaşmasında 
əsas rolu su oynayır.   
Sonda maqmatik filiz yataqlarının əmələ gəlməsində maq-
manın rolu haqqında qısaca məlumat vermək istərdik. 
Minerallaşmış peqmatitlərdə  təbiətdə  məlum olan iri kris-
tallar müşahidə edilir: berill (18 tona qədər), spodumen 
(uzunluğu 14 m-ə qədər), biotit (səthi 7 m
2
-ə qədər), mikroklin 
və ortoklaz (100 t-a qədər), kvars (14 t-a qədər), sirkon (6 kq-a 
qədər). 
Yuxarıda qeyd olunduğu kimi bir sıra nadir elementlərin 
(məsələn, Be, Li) peqmatitlərdə miqdarı sənaye qiymətinə çatır və 
bu yataqlar öz əmələgəlmə şəraitinə görə maqmatik hesab edilir. 
Onlarda nadir elementlər ilkin maqmadan əmələ  gələn qalıq 
flüidlərdə toplanır və ya lokal maqma əmələ  gəlməsilə  əlaqədar 
müəyyən  şəraitdə toplanırlar. Başqa tip yataqlar şübhəsiz, 
maqmatik təbiətə malikdirlər. Məsələn, xromitin (Mg, Fe) Cr
2
O
4
 
və platinoidlərin  (Pt, Pd, İr,  Os) konsentrasiyaları mafik 
intruziyalar formalaşdıqda maqmadan minerallar şəklində birbaşa 
ayrılır. Mis-molibden porfir yataqlarının bir çoxu sahəcə 
qranitoidlərlə  əlaqədardır (məsələn, Gədəbəy, Ordubad filiz 
rayonlarında olan mis-molibden porfir yataqları, ABŞ-ın cənubi-
qərbindəki yataqlar və  s.).  Bu  yataqlar  da  yəqin ki, maqmatik 
təbiətə malikdir və maddələrin daşınması, mineralların ayrılması 
gec hidrotermal proseslərin iştirakı ilə baş vermişdir.  
A.E.Fersman peqmatitlərin formalaşmasını on mərhələyə 
və ya geofazaya bölmüşdür. 
Geofaza B (800-700
  0
C) – xarakter aplit strukturlu 
peqmatiti süxurun özündən ayıran təmas zonasının yaranması; 
qranat və maqnetit saxlayır. 
Geofaza C (700-600
  0
C) – kvars və çöl şpatının 
qanunauyğun bitişikləri olan qrafik (yazı) zonasının  əmələ 
gəlməsi (yazı qraniti). 
Geofaza D-E (600-500
  0
C) – peqmatit damarının xarakter 
minerallarını saxlayan peqmatoid strukturlu süxurun əmələ gəl-
məsi;  şerl, muskovit, berill, topaz, tüstü kvarsı, çöl şpatı 
saxlayır. 
Əksər yataqlar hidrotermal məhlulların fəaliyyətilə  əlaqə-
dardır. Bu məhlulların mənbəyi maqma, yoxsa yeraltı sular və ya 
metamorfik süxurlar olub? Bu məhlullar süxurları keçənədək 
öztərkib və temperaturlarını  dəyişdiyindən bu suala cavab 
vermək çox zaman çətin olur. Çox güman ki, hidrotermal 
məhlullar öz tərkibinə görə təbii şor məhlullara yaxındır (cədvə 
4.2). Cədvəldən göründüyü kimi, onlarda qurğuşun, mis kimi 
metalların miqdarı  aşağıdır. Yəqin ki, uzun bir müddətdə 
mineralların çökməsi zəngin filiz yataqlarının formalaşmasını 
Geofaza F-G (500-400
  0
C) – üst kritik (flüid-hidrotermal) 
şərait. Pnevmatolit minerallar əmələ  gəlir; erkən  əmələ  gələn 
mineralları əvəz etməklə xarakter minerallar: yaşıl mika, albit, 
litiumlu birləşmələr və b. 
Geofaza H-I-K (400-50
  0
C) – geofazanın məhsulları 
hidrotermal məhlulların iştirakı ilə  əmələ  gəlir.  Əvvəl yaşıl 
mikalar, daha sonra sulfidlər, nəhayət, karbonat və seolitlər 
xarakterdir. 
 
94
 
95

---