N.Ə.İMamverdiyev

mayan sahənin olması əhəmiyyətli kəşflərdəndir. Beləliklə, lik-
vasiya analoji tərkibləri tədqiq etdikdə real modellərdən biri 
kimi petroloqlar tərəfindən istifadə edilir.  
Likvasiyanın nişanələri struktur və mineraloji 
xüsusiyyətlərə görə  aşkar olunur: struktur olaraq o dairəvi, 
bəzən bir mayedə başqa mayenin dairələrinin (qlobullar) olması 
ilə ifadə olunmuşdur; mineraloji olaraq fazaların tarazlıq 
kristallaşması  əhəmiyyətli sübutlardandır; bir mayedən 
müvazinətdə kristallaşan fazalar başqa mayenin fazası ilə    də 
müvazinətdə olmalıdır. 
Buna misal kimi A.Filpottsun, E.Rodderin, A.A.Marakuşe-
vin və b. işlərini göstərmək olar. Eyni zamanda bir qrup alimlər 
(məsələn, A.A.Yaroşevski) hesab edirlər ki, likvasiya sulfid-
silikat sistemindən başqa sistemlərdə nə nəzəri, nə də eksperi-
mental tədqiqatlarla kifayət qədər öyrənilməmişdir və maq-
matik komplekslərdə elementlərin paylanması likvasiya 
qanunlarına tabe olmur və maye halda ayrılmanın real geoloji 
isbatı yoxdur.  
Hibridləşmə – müxtəlif tərkibli iki maqmanın qarışması 
kimi təyin edilir və  tərkibinə görə ilkin məhsullardan kifayət 
qədər fərqlənir. Mantiya və Yer qabığı maddəsinin qismən 
əriməsi nəticəsində maqmaların yaranması  və onların növbəti 
diferensiasiya proseslərinə  məruz qalması ilə yanaşı, hibrid 
maqmatik süxurların  əmələ  gəlməsinə  səbəb olan müxtəlif 
qarışma prosesləri də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Əgər mantiya 
maqması ultraəsasi və  əsasi, Yer qabığı maqması turş  tərkibə 
malikdirsə, hibrid maqmatik süxurlar əsasən, aralıq orta tərkibli 
maqmatik əmələgəlmələrlə təmsil olunmuşlar. 
Hibrid mənşəli maqmatik süxurlar müxtəlif proseslər 
nəticəsində  əmələ  gələ bilər. Onlara: 1) mantiya təbiətli 
ultraəsasi və  əsasi maqmanın Yer qabığı  təbiətli sialik süxurla 
kontaminasiyası (çirklənməsi); 2) turş Yer qabığı maqmasının 
daha əsasi süxurlarla kontaminasiyası; 3) mülayim alüminiumlu 
turş maqmanın yüksək alüminiumlu metaçökmə süxurlarla kon-
taminasiyası; 4) mantiya və Yer qabığı maqmalarının qarışması 
prosesləri misal ola bilər. 
Hibrid tərkibli maqmatik süxurların  əmələ  gəlməsində  as-
similyasiya prosesinin də böyük rolu vardır. Adətən, püskürən 
materialın qalxması maqma və  ətraf süxurların reaksiyası ilə 
müşayiət olunur. Bunun nəticəsində maqma ətraf süxurların 
materialı ilə çirklənir. Bu dəyişmə prosesi petroloqlar 
tərəfindən assimilyasiya kimi təsvir olunur. Ümumiyyətlə, 
maqma ilə ona daxil olmuş süxurlar arasındakı qarşılıqlı reak-
siya mürəkkəb bir prosesdir. Ətraf süxurların bəzi mineralları 
bu vaxt tam və ya qismən  əriyir və bununla əlaqədar olaraq, 
maqmanın maye fraksiyası ilə qarışır. Başqa minerallar 
dəyişmə reaksiyası  nəticəsində  dəyişir, yəni maye ilə 
müvazinətdə olan fazaya uyğun olaraq, yeni kristallik faza 
yaranır. Bu proses nəticəsində qismən maqmadan, qismən isə 
ətraf süxurlardan götürülmüş kontaminasiya olunmuş 
maqmatik süxur əmələ  gəlir.  İstənilən halda maqmanın kon-
taminasiyası zamanı hibrid təbiətə malik maqmatik süxur əmələ 
gəlir. Məsələn, qranit maqmasının  ətraf qabbrolarla reaksiyası 
zamanı dioritlər  əmələ  gəlir. Ümumiyyətlə, orta tərkibli ande-
zit, andezidasitlər və onların intruziv analoqları bir çox alimlər 
tərəfindən hibrid süxurlar kimi qəbul olunur. 
Orta tərkibli süxurların əmələ gəlməsini, ancaq qarışma ilə 
deyil, digər proseslərlə də izah edirlər: 1) ərinti su ilə doyduqda 
üst mantiyanın peridotitlərinin qismən əriməsilə; 2) kontinental 
qabığın aşağı hissəsində yatan və ya üst mantiyaya batmış 
metamorfizləşmiş bazitlərin qismən  əriməsilə; 3) bazalt 
maqmasının kristallaşma diferensiasiyası ilə. Bir çox alimlər bu 
hipotezləri inkar etməyərək,  əsas üstünlüyü qarışma modelinə 
(AC) verirlər. 
Qeyd etmək lazımdır ki, təbiətdə çox zaman maqmanın 
təkamülü Bouenin reaksiya prinsipi və  ətraf süxurların assim-
ilyasiyası proseslərinin qarşılıqlı münasibətilə baş verir. Hal-
hazırda bu proseslər geokimyəvi və riyazi məlumatlar əsasında 
 
74
 
75

---

modelləşdirilmişdir (AFC modeli). 
Maqmaların qarışmasının tekstur, mineraloji və 
geokimyəvi nişanələri vardır. Bu prosesin izləri hibrid süxurun 
teksturunda saxlanılır. Məsələn, nüvəsi turş  və haşiyəsi 
bazitlərdən ibarət zonal daykalar qeyd edilir. Orta tərkibli hi-
brid süxurlarda çox zaman çoxlu miqdarda melanokrat kristal-
lik daxilolmalara rast gəlinir. Az sulu andezit və 
andezidasitlərdə  bəzən olivin saxlayan plagio-klaz-piroksen 
daxilolmaları tipikdir. İntruziv süxurlarda daxilolmalar həmişə 
bu və ya başqa dərəcədə yenidən kristallaşmışdır və adətən, 
iynəvarı amfibol və pulcuqlu biotitlə  zəngin olan dioritlərlə 
təmsil olunmuşdur. Daxilolmaların ölçüləri eninə bir neçə 
millimetrdən onlarla santimetrə çatır. Daxilolmalar dairəvi və 
ya amyöbəbənzər formalar əmələ  gətirir. Daxilolmaların 
bəziləri birbaşa maqmanın özündən kristallaşa bilir və qohum 
və ya homeogen daxilolmalar adlanır. Digər qismi isə yuxarıda 
qeyd edildiyi kimi üst mantiyanın məhsulu olmaqla mülayim və 
yüksək qələvili süxurlarda ksenolitlər kimi iştirak edə bilir. 
Böyük həcmli bazitlərin yer qabığındakı kvars-çöl şpatlı 
süxurlarına doğru qalxması zamanı sonuncular qismən əriməyə 
məruz qalır. Bu proses kontakt anateksisi adlanır və çox zaman 
xarakter tor teksturlu hibrid süxurları əmələ gətirir. 
Maqmaların qarışmasının mineraloji nişanələri müxtəlif 
tərkibli  ərintilərdən  əvvəldən ayrılmış müvazinətdə olmayan 
möhtəvilər saxlanılan, xüsusilə, hibrid vulkanik süxurlar üçün 
xarakterdir. Məsələn, andezibazaltlarda, andezitlərdə  və 
dasitlərdə  əsasi maqmanın kristallaşma məhsulu olan maqnezi-
umlu olivin (Fo
90-75
) və onunla yanaşı, turş maqmadan kristalla-
şan kvars rast gəlir. Bu vaxt olivinin ətrafında ortopiroksen 
haşiyəsi, kvars möhtəvilərinin ətrafında isə turş şüşə və klinopi-
roksenin xırda kristallarından ibarət tac əmələ gələ bilir. Hibrid 
süxurlar üçün, həmçinin  əsas kütləyə nisbətən müvazinətdə ol-
mayan, müxtəlif tərkibli plagioklazlar da səciyyəvidir. Bir çox 
möhtəvilər  ətrafında torvarı haşiyələr  əmələ  gəlməklə qismən 
ərimənin izlərini saxlayır. Möhtəvilərin tərkibini, maqmatik 
ərintilə möhtəvi arasında elementin paylanma əmsalını bilməklə 
qarışmada iştirak edən  ərintilərin tərkibini müəyyən etmək olur 
(yuxarıda qeyd etdiyimiz AFC  modeli). Bu modellər haqqında 
növbəti fəsillərdə ətraflı məlumat veriləcəkdir. 
 
4.4. Silikat ərintilərin təbiəti və kristallaşması.  
Bazalt maqması. Fraksion kristallaşma.  
Kristallaşma diferensiasiyası.  N.Bouenin reaksion prinsipi 
 
Məlum olduğu kimi maqma – bu və ya başqa miqdarda 
uçucu komponentlər saxlayan silikat ərintiləridir. Qeyri silikat 
ərintilərinə çox nadir hallarda rast gəlinir. Silisium turşusunun 
polimerləşmə xüsusiyyəti silikat ərintilərin kifayət qədər özlülü 
olmasının  əsas səbəblərindəndir. Özlülük silisiumu çox olan 
ərintilərdə artır, az olanlarda isə azalır. Özlülük Al
2
O
3
-lə, 
müəyyən qədər Na
2
O-lə zəngin olan ərintilərdə artır və ərintidə 
FeO, MnO, MgO  və xüsusilə  də uçucuların – H
2
O,  CO
2
, CO, 
HF, HCl, H
2
S-in artması ilə azalır. Eksperimental tədqiqatlar 
göstərmişdir ki, silikat ərintilərində suyun miqdarı adətən 5%-ə 
yaxındır, halbuki, dəyişməmiş maqmatik süxurlarda onun 
miqdarı nadir hallarda 1%-i keçir. Maqma böyük dərinlikdə 
yerləşdiyindən təzyiq uçucuların həll olmuş halda olmasını 
təmin edir. Yer üzərinə lava şəklində tökülən maqma uçucuları 
itirir və soyuyarkən məsaməli effuziv süxurların (məsələn, 
pemza) əmələ gəlməsinə səbəb olur. 
 
Maqma çox komponentli silikat sistemidir və onun 
tərkibində «süxur əmələ gətirən» komponentlərdən (MgO, FeO, 
CaO, TiO
2
  və s.) başqa çoxlu miqdarda nadir elementlər – 
«mikrokomponentlər» (Li
2
O, Rb
2
O, BeO, ZrO
2
, V
2
O
3
, Nb
2
O
5
, 
ThO
2
 və s.) saxlayır. Maqmanın çox komponentli olması ondan 
mürəkkəb məhlullar kimi çoxlu miqdarda mineralların kristal-
laşmasına səbəb olur. Onların hər birinin kristallaşması ilkin və 
son kristallaşma temperaturuna malik  ardıcıllıqla baş verir. Ona 
görə də maqmatik süxurların kristallaşması geniş temperatur in-
 
76
 
77

---