N.Ə.İMamverdiyev

peridotitlərdən, piroksenitlərdən, eklogitlərdən ibarətdir və çox 
zaman deformasiyaya və yenidən kristallaşmaya məruz qalmış 
izlərə malikdir. Piroksenlərin və qranatın tərkibinə görə dərinlik 
daxilolmaların termobarometrik şəraiti  T=900-1400 
0
C, və 
P=4-6  QPa (120-210 km) almazın dayanıqlıq sahəsinə 
yaxındır. Bəzi peridotit və eklogit daxilolmalarında almaz 
kristalları müəyyən edilmişdir. Maraqlı haldır ki, almaz 
mikrodaxilolmalarında mikrozond analizinin köməyilə eklogit 
və peridotitlərin mineral paragenezisləri müəyyən olunmuşdur. 
Bundan başqa, kimberlitlərdə floqopit, amfibol (kaliumlu 
rixterit), ilmenit, rutil əmələ  gəlməklə  dərinlik-mantiya meta-
somatozuna məruz qalmış mantiya süxurlarının qırıntılarına 
rast gəlinir. Bu minerallar damarcıq  şəklində rast gəlir və 
peridotit və eklogit paragenezislərinin kristallarını  əvəz edir. 
Tekstur xüsusiyyətlər göstərir ki, peridotit və eklogitlərin 
metasomatik dəyişməsi bu qırıntıların kimberlitlərə düşməsinə 
qədər baş vermişdir.  
Kimberlitlərin  əsas kütləsi karbonat ərintisindən ayrılmış 
çoxlu miqdarda kalsit saxlayır. Onlarda olan mikrodaxilolmalar 
700-750 
0
C-də homogenləşir. Daha gec generasiyaya malik 
olan kalsit isə avtometasomatik xarakter daşıyır və 225-250 
0
C-
də homogenləşir. Beləliklə, karbon kimberlitlərdə bəsit (almaz) 
və karbonat formasında rast gəlir. Karbon izotopunun 
öyrənilməsi onların eyni mənbədən gəlməsinə dəlalət edir.  
Kimberlitlərdə  siderofil (Ni, Co, Cr, V) və xalkofil (Cu, Zn 
və b.) elementlərin miqdarı ultraəsasi süxurların səviyyəsinə 
uyğun gəlir, ancaq bununla yanaşı, kimberlitlər bir çox litofil 
elementlərlə zənginləşmişdir (cədvəl 5.4): 
Cədvəl 5.4 
Şpinelli peridotit daxilolmalarında və kimberlitlərdə  
mikroelementlərin miqdarı (q/t-la) 
 
 
Element
Primitiv 
mantiya
(şpinelli peridotit daxil-
olmalarına görə) 
Kimberlitlər 
Li 
 
 
2,1
32
 
123
 
 
 
K
127
8273
Rb 
 
 
0,3
52
Sr   
 
26
755
Ba 
 
 
2,4
955
La 
 
 
0,35
107
Ce 
 
 
1,41
214
Ti 
 
 
1320
8100
Zr   
 
11
162
Nb 
 
 
0,9
112
U 
 
 
0,02
2,8
Th 
 
 
0,09
11,5
 
Geoloji, petroloji və geokimyəvi materiallar belə  nəticəyə 
gəlməyə  əsas verir ki, kimberlit ərintiləri qrafit-almaz 
tarazlığına uyğun olan hipsometrik səviyyədən aşağıda və ya 
ona yaxın səviyyədə üst mantiyada əmələ gəlir. Kimberlitlərin 
qeyri-kogerent (uyuşmayan) litofil elementlərlə  kəskin 
zənginləşməsi göstərir ki, kimberlit maqması primitiv mantiya 
lersolitinin aşağı paylarında qismən  ərimə  nəticəsində  əmələ 
gələ bilər. Qeyd edilən litofil elementlərin miqdarına görə belə 
mülahizə yürütmək olar ki, maye fazanın payı 1%-dən çox 
olmamışdır. Belə az ərimə payında isə olivinin və 
maqneziumun kimberlitlərdəki yüksək miqdarını izah etmək 
çətinlik törədir. Bu ziddiyyəti mantiya metasomatozunun 
köməyilə həll etmək mümkündür. Belə qəbul etsək ki, kimberlit 
maqmaları ilmenit-floqopit-karbonatlı lersolitlərdən ibarət və 
litofil elementlərlə zənginləşmiş metasomatik dəyişmiş mantiya 
maddəsinin qismən əriməsi nəticəsində əmələ gəlir.   
Çox güman ki, kimberlit maqmalarının mənbəyi sahəcə az 
dəyişmiş  və almazlı peridotit və eklogitlərdən ibarət daha 
bərpaedici mantiya maddəsinin içərisindəki karbonatlaşmış 
peridotitlərin lokal sahələrinə aiddir. Kimberlit maqmasının 
əmələ  gəlməsinə  qədər mantiya maddəsi qismən  əriyərək 
peridotitlər, piroksenitlər, eklogitlər ayrılmaqla diferensiasiyaya 
uğramışdır. Məhz bu zaman maqmatik təbiətə malik almaz 
 
122 

---

yaranmışdır və eklogit şəklində soyuyan dərinlik maqmasının 
kristallaşma məhsullarında toplanmışdır. Almazdakı  ərinti 
mikrodaxilolmaları bunu sübut edir. Kimberlit ərintisi daha az 
özlülüyə malik olduğu üçün daha nazik kanallara dolur və özü 
ilə almazlı süxurların qırıntılarını daşıyır. Ksenolitlərin 
dezinteqrasiyası zamanı almazın izolə edilmiş kristalları əmələ 
gəlir.  
Maye fazasının az özlülüyünə və H
2
O və CO
2
 qazabənzər 
maddələrin ayrıldığına görə kimberlit maqmasının Yerin 
səthinə yerini dəyişməsi böyük sürət və  təzyiqlə baş verir. 
Kimberlit maqmasının deqazasiyası  P<2,5 QPa  təzyiqdə (70-
80 km dərinlikdə) bir-birilə qarışmayan onun silikat və 
karbonat ərintilərinə bölünməsinə imkan vermir.   
P=40-80 MPa  təzyiqdə (1,5-3,0 km dərinlikdə) su və 
karbon qazının xüsusi həcmi kəskin artır və bu dərinlikdə 
qazabənzər, maye və  bərk fazaların qatışığından ibarət 
flüidləşmiş kimberlit kütləsi partlayış borusu şəklində səthə yol 
açır. Kimberlit borularının ilkin uzunluğu 2,5 km-ə çatır və 
onun qalxma sürəti 400 m/san-yə çatır. Kimberlit kütləsinin ani 
qalxması yer qabığının süxurlarının dağılmasına səbəb olur, 
flüidləşmiş  axın onları dərinlik ksenolitlərlə birgə səthə çıxarır.   
İlk dəfə  Qərbi Avstraliyada tapılmış  lamproitlər  də almaz 
daşıyıcısıdır və kimberlitlərə yaxındır. Onlarda Mg, K, Ti, P, 
Zr, Ba yüksək və aşağı Al
2
O
3
 miqdarı və yüksək K/Na nisbəti 
müşahidə edilir. Kimberlit və lamproitlərin almazları da 
yaxındır. Onların hər ikisində harsburgit-dunit və eklogit 
paragenezisi saxlayan mikrodaxilolmalar müəyyən edilmişdir. 
Belə hesab edilir ki, almaz lamproitlərdə ksenogen təbiətə 
malikdir və genetik olaraq yüksəktəzyiqli mantiya süxurlarının 
daxilolmaları ilə əlaqədardır.  
Lamproitlər kimberlitlərdən karbonat materialının az 
olması ilə, maqmatik kalsitin olmaması ilə, kimberlitlərdə rast 
olmayan titan və kaliumla zəngin olan silikat və 
alümosilikatların olması ilə fərqlənir. Lamproitlərdə floqopitdə 
toplanmış flüorun yüksək miqdarı da xarakterdir. 
Əldə olunan materiallar belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, 
almaz daşıyan olivinli lamproitlər kimberlitlərdə olduğu kimi 
almaz-pirop dərinlik fasiyası  şəraitində üst mantiyada əmələ 
gəlir. Kimberlitlər kimi onlar da floqopit saxlayan metasomatik 
dəyişmiş mantiya maddəsinin qismən  ərimə  məhsuludur. Fərq 
ondan ibarətdir ki, onlarda karbonat material yoxdur və Ti, K və 
F  elementlərinin yüksək miqdarını saxlayan minerallarla 
zəngindir. Bu fərq dərinlik flüidin spesifikası və bərk mantiya 
substratının ilkin tərkibilə təyin edilir.  
Karbonatitlər əsasən karbonat maqmalarının bərkimə məh-
suludur və  həm intruziv, həm də lava axınları  və piroklastlar 
şəklində rast gəlir.  İntruziv karbonatitlər vaxtca və  məkanca 
qələvi plutonik süxurlarla (melteygit-iyolit-urtitlərlə, nefelinli 
siyenitlərlə) sıx əlaqədardır. Onlar əsasən kalsit və dolomitdən 
(±ankerit, siderit) ibarətdir. Karbonatit intruzivlərin  ətrafında 
qələvi metasomatitlərin – fenitlərin oreolları inkişaf edir. 
Vulkanik karbonatitlər qələvi lavalarla və tuflarla 
(nefelinitlərlə, fonolitlərlə  və s.) assosiasiya təşkil edir. 
Tərkibində  Na-K karbonatlar üstünlük təşkil edir: nierereit - 
(Na,K)
2 
Ca(CO
3 
)
2
 və qreqoriit-(Na,K)
2 
(CO
3 
)
2
. 
Karbonatit maqmaları üç üsulla əmələ  gələ bilir: 1) üst 
mantiyanın karbonatlaşmış peridotitlərinin qismən  əriməsi; 2) 
ilkin karbonat-silikat maqmasının biri karbonatit, digəri qələvi 
silikat süxurlar şəklində iki qarışmayan mayeyə ayrılması; 3) 
karbonat materialı ilə  zənginləşmiş  qələvi silikat maqmasının 
kristallaşma diferensiasiyası nəticəsində. 
≥70-80 km dərinlikdə yatan karbonatlaşmış peridotitlərin az 
qismən ərimə dərəcəsində əsasən dolomit tərkibli ilkin karbonatit 
maqması əmələ gələ bilər. İlkin natrium-karbonatit maqmasının 
əriyə bilməsi  əlavə eksperimentlərlə  təsdiq olunmalıdır. Belə 
hesab edilir ki, yatım şəraitinə görə ilkin mantiya karbonatitləri 
kimberlit brekçiyaları ilə dolmuş partlayış boruları ilə oxşarlığa 
malik olmalıdır. Bəzən belə hallara rast olmasına baxmayaraq, 
 
124 
 
125

---