Nəqliyyat fakultəsi Geomatika kafedrası Fənnin adı: Şəhər tоrpaqlarının monitorinqi və mühafizəsi

Şəhər torpaqlarının ekoloji funksiyaları

Urbanoekosistemlərin komponentlərinə təsir
Su	Torpaq	Hava	Biota
1. Səthi axın sularının qrunt sularına çevrilməsi və onların təmizlən-məsi. 2. Çay və sututarların sularını çirklənmə-dən müha- fizə edən sorbsiyae-dici qoru- yucu maneə.	1. Kimyəvi və bioloji çirklənmənin şaquli yayılmasının qarşısını alan qoruyucu maneə. 2. Qruntun, zibil və zibilxanala-rın bio- geokimyəvi dəyişməsi.	1.Antropogen (avtomobil nəqliyyatı, teplosentral və zavod- lardan çıxan) qaz qatışıq- larından mühafizə edən qazu- ducu maneə. 2. Atmosfe- rin qaz tərkibinin tənzim­lən­­məsi və onun təmiz­­lən­məsi (tor­paq tərə­- findən qaz­- ların udulma-sı və ayrıl­ması).	1. Makro, mezo və mikrobiota-ların yaşayış mühiti. 2.Bioməhsul-darlı­ğın əsası. 3. Sanitar maneə.

Spesifik biogeokimyəvi xassələrin və narın xırdalanmış hissənin böyük fəal səthi nəticəsində torpaq çirkləndirici mad-dələri tutub saxlayan “depo”ya çevrilir. Eyni zamanda torpaq onlardan çoxları (ağır metallar, pestisidlər, neft məhsulları və s.) üçün ən mühüm biogeokimyəvi maneələrdən biri olub, onların şəhər atmosferindən qrunt sularına və çay şəbəkəsinə keçməsinin qarşısını alır.

Şəhər torpaqlarının ekoloji xüsusiyyətləri
Hər hansı təbii mühitin monitorinqinin metodologiyası istər mühitlərdən hər birinin spesifik xassələri, istərsə də onun ekoloji funksiyaları ilə müəyyən edilir. Bütün təbii mühitlər, o cümlədən torpaqlar üçün onlar tərəfindən yerinə yetirilən bütün qarşılıqlı əlaqə – təbii funksiyalardır. Biosferdə əsas yeri tutan əvəzolunmaz təbii obyekt kimi torpaqların ekoloji funksiya-larının əhəmiyyəti torpaqların ekoloji monitorinqinin spesifik xüsusiyyətləri və onun digər təbii mühitlərin monitorinqindən fərqlənməsi ilə əlaqədardır. Tədqiqat obyekti kimi Bakı şəhəri ərazisi olduğu üçün bu torpaqların monitorinqinin aparılması şərtdir.
Bakı şəhərində torpaqların monitorinqi aparılarkən birin-ci növbədə, torpaqla onun utilitar funksiyalarının yerinə yetirilməsinə nəzarət təmin edilməlidir. Onlar isə artıq qeyd edildiyi kimi əvəzolunmazdır. Torpağın əvəzedilməz funksiya-sı – onun münbitliyidir. Ərazidə torpaqların münbitliyini təmin edən fiziki, kimyəvi və bioloji xassələrin antropogen təsir şəraitində qorunub saxlanmasına nəzarət – torpağın ekoloji monitorinqinin ən mühüm spesifik məsələlərindən biridir.
Şəhər ərazisində torpağın protektor ekoloji funksiyası da əvəzolunmazdır (şəkil 1.). Bu funksiya torpaqlar tərəfindən onların çirkləndirici maddələri udmaq və tutub saxlamaq qabi-liyyəti nəticəsində yerinə yetirilir. Bununla əlaqədar olaraq, su, hava və bitkilər həmin çirkləndirici maddələrdən mühafizə olunur. Texnogen pozulmuş landşaftlarda çirkləndirici maddə-lərin miqrasiyasının məhdudlaşdırılmasında torpaqların effek-tivliyinə nəzarət – torpağın ekoloji monitorinqinin ən mühüm spesifik məsələlərindən biridir. Lakin torpaq çirkləndirici mad-dələrin miqrasiyasını yalnız bu maddələri udmaqla və torpaq komponentlərilə möhkəm bərkitməklə məhdudlaşdıra bilər. Torpaqların bu funksiyanı yerinə yetirmək qabiliyyətini qiy-mətləndirərkən nəzərdə tutmalıyıq ki, pollütantların möhkəm tutulub saxlanılmaması nəticəsində onlar torpaqların mün-bitliyinin pisləşməsinə səbəb ola bilər. Buna görə də, torpaq tərəfindən yerinə yetirilən həm münbitlik funksiyalarına, həm də mühafızəedici funksiyalarına nəzarət kompleks olmalıdır.