NəRİman nəRİmanov ucqarlarda iNQİlabimizin tariXİNƏ daiR
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
5
etməkdən azad etsinlər. O, hesab edir ki, hazırkı vaxtda Tatarıstan, Başqırdıstan və Qırğızıstandakı işlər daha mühüm əhəmiyyətə malikdir. Genuyadan qayıtdıqdan sonra o, Orta Asiya respublikaları haqqındakı məktubuna V.İ.Stalinin münasibətilə maraqlanır. Nərimanovun yazdığı kimi “...o, (İ.V.Stalin – P.Ə.) həmişəki kimi mənim irəli sürdüyüm ümumi vəziyyətlə razıdır, lakin bir çox mülahizələrə görə əməli bir iş görülməsini gözləmək lazım deyil...” “Bir çox mülahizələrin” arxasında nə gizləndiyini N.Nərimanov açıb ağartmır. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Dövlət Oktyabr İnqilabı Arxivində yeni tapılmış sənəddən məlum olur ki, 1922-ci il avqustun axırında Nərimanov Türküstana səfər etmiş, xüsusilə Buxarada işlərin vəziyyətilə tanış olmuşdu. Milli məsələdə federalizm prinsipləri mövqeyində duran N.Nərimanov S.M.Kirovun 6 , G.K.Orconikidzenin 7 , M.D,Hüseynovun 8 , L.Mirzoyanın 9 , A.Mikoyanın 10 ,
11 , R.Axundovun 12 bu nöqteyi-nəzərilə şərik deyildi ki, Azərbaycana müstəqillik lazım deyil və o muxtariyyət kimi RSFSR-in tərkibinə daxil olmalıdır. N.Nərimanov üçün beynəlmiləlçilik və vətənpərvərlik – sosializmin inkişafında bir-birindən ayrılmaz və obyektiv prosesdir, Sovet İttifaqının inkişafı, sovet adamlarının tərbiyəsi üçün əsas şərtdir. Bu prinsipləri rəhbər tutan N.Nərimanov Azərbaycanda yaranmış ağır vəziyyət üçün narahat olurdu. 20-ci illərdə burada “azərbaycanlı fəhlə kommunistlərin, ana dili dərslərinin sayı” süni surətdə azaldılırdı. Öz məktubunda o, məktəb, uşaq evləri, fabrik-zavod məktəbləri, azərbaycanlı təqaüdçü tələbələr haqqında statistik məlumatlar gətirir, tərkibinin çox az faizini yerli əhali təşkil edən Bakı Sovetinin məsul işçilərinin siyahısını göstərir. Bu məlumatlar N.Nərimanovu çox narahat edir. Milli siyasətin təhrif edilməsi fəhlə mühitində millətlərarası ziddiyyətlər doğurur, “yerlərdə Mərkəzə inamsızlıq yaradır” ki, bu da Nərimanovun qayğısını artırır. Böyük incəlik və nəzakət tələb edən milli münasibətlər həm də iqtisadi bərabərlik, daha çox məişət şəraiti üzərində qurulur. N.Nərimanov çox kəskin hiss edir ki, gündəlik həyatdakı ən xırda sapmalar belə, millətlərarası münasibətlərdə dərin iz qoyur, milli özünəqapılma doğurur. Buna görə də o, Siyasi Büro qarşısında məsələ qaldırır ki, neft məhsullarının müəyyən faizi Azərbaycan üçün ayrılsın. Bununla əlaqədar Nərimanov məktubunda yazır: “ Azərbaycan kəndlisi ağ neft olmadığı üçün talaşa yandıranda, azərbaycanlı vətəndaş Tiflisdə ağ neftin Gəncədəkindən ucuz satıldığını görəndə ... tənə, ittiham eşitməyə məcbur olursan... Mən həmişə bu nöqsanları göstərirdim və əlbəttə, “millətçi” adını qazanmışam”. Partiyada parçalanmanı ağlına belə gətirməyən Nərimanovu respublika partiya təşkilatında işlərin vəziyyəti çox narahat edir. Bu sətirlər necə də acı səslənir: “Beləliklə, qəza baş verənə qədər özümüzü aldatmaqla məşğul olacağıq”. Bütün bunları bu sənəddə ona görə qeyd edirəm ki, partiyamızın tarixi bizim iflasa uğramağımızda kimin haqlı, kimin günahkar olduğunu bilsin. Qabaqcadan demək olar ki, biz uçurumun kənarındayıq”. Mərkəzi Komitəyə yazdığı məruzəsində N.Nərimanov təkcə işlərin vəziyyəti haqqında danışmamış, həm də ayrı-ayrı partiya xadimlərini xarakterizə etmişdi. Buna 6
görə də İ.V.Stalin onu məzəmmət etmişdi ki, “məruzədə şəxsiyyətlərə toxunmaq lazım deyildi”. Mövcud ixtilaflar C.Orkonikidze ilə münasibətlərə də aid idi, onun arxasında isə Nərimanovun yazdığı kimi, “yoldaş Stalin dayanırdı”. Sözlərini konkret faktlarla təsdiq edən Nərimanov bu və ya digər problemlərə, Azərbaycanın bəzi partiya rəhbərlərinin fəaliyyətinə qiymət verərkən ola bilər ki, subyektivliyə yol vermişdi. Lakin öz şübhələrini, narazılıq və iradlarını yüksəlişdə olan baş katibə deməyə cəsarət edən adamın mərdliyinə heyran olmamaq mümkün deyil. “Bu məruzə 1923-cü ilin yayında MK-ya təqdim edilmişdi. Partiyamızın həyatında baş verən hadisələrin gedişi bu materialın gələcəkdə tarixi bir sənəd kimi əhəmiyyət kəsb edəcəyini göstərir. Mən bu əlavəni 1923-cü il dekabrın 23-də, bu məruzənin MK-ya təqdim edildiyi vaxtdan 6 ay keçdikdən sonra edirəm və mənim demək olar ki, bütün mülahizələrim həyata keçdi”. Haqqında N.Nərimanovun bu cür yazdığı sənədin sonrakı taleyi necə oldu? N.Nərimanovun yazdığı əlavədə göstərilir ki, bu məruzə ilə əlaqədar Bakıya komissiya göndərilmişdi. Komissiyanın işinin yekunları RK (b)P MK Siyasi Büroun iclasında dinlənildi və təklif edildi ki, münaqişə bitmiş hesab olunsun, Nərimanova isə siyasi etimad göstərilsin. Buna sübut olaraq o, RK (b) P MK üzvlüyünə namizədlikdə, SSRİ MİK-nin sədrlərindən biri olaraq qaldı. Məruzədən də məlum olur ki, Nərimanova heç bir partiya cəzası verilmədi. Komissiya üzvlərindən birinin – Yaroslavskinin 13
məruzəsindəki nəticələrlə eyni idi. N.Nərimanov yazırdı: “Mən məruzəni “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” adlandırıram. Və Azərbaycanda bu və ya digər rol oynamış şəxsiyyətlər gələcək nəsillər üçün xarakterizə edilməliydi... Əgər əlverişli şərait yaranarsa, mən “Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair” qısa məktublarımı bu tərkibdə təkcə MK üçün deyil, gələcək nəsil üçün davam etdirərəm. Mən əminəm ki, bizim ideyamız qalib gələcəkdir. Bəlkə də biz öləcəyik, lakin ona görə öləcəyik ki, yenidən həyata qayıdaq. O zaman mənim qısa məktublarım gələcək kommunist rəhbərlər üçün faydalı olacaqdır”. ...Yeni həyat hazır nümunələr üzrə qurulmurdu. İnqilabi dəyişikliklər sosializmə doğru inkişafın yollarını, hərəkət üsullarını dəqiqləşdirmək zərurəti yaradırdı. Prinsipcə yeni ictimai quruluşun əsas məsələlərindən biri azad millətlərin federasiyasını möhkəmləndirmək, onları könüllü surətdə “yalansız və silahsız” birləşdirmək idi. Yerlərdəki vəziyyətə yaxşı bələd olan, “Şərq” respublikalarında milli şəraitin özünəməxsusluğunu başa düşən N.Nərimanov adamların milli hisslərinə kobudluqla müdaxilə etməyin təhlükəli olduğunu həssaslıqla duyurdu. Bu, mərkəzlə ucqarlar arasında nifaq doğura bilərdi. O, milli hisslərə və milli münasibətlərə aid olan bütün məsələlərdə son dərəcə ehtiyatlı və nəzakətli olmaq prinsipinə həmişə sadiq qalırdı. Mövcud problemləri tezliklə, birdəfəyə həll etməyə çalışanlar inandırırlar ki, sərt mərkəzləşdirmə səmərəlidir, amirlik metodları - ən yaxşı metodlardır. Nərimanov isə həmişə bunun əleyhinə idi. Bu gün bizə məlum hadisələrin mövqeyindən baxanda aydın
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|