Neriman Qurban indd

126

olan köhnə dostlarının bəziləri bolşeviklərə işləməyə razı ol-

muşdular: Ağahüseyn Kazımov xalq səhiyyə komissarı olub, 

Cəmil bəy Ləmbəranskini və Əmir bəy Aslanovu da yanına 

aparmışdı;  Cəmil  bəy  Vəzirov  Xalq  Poçt-Teleqraf  və  Rabitə 

Yolları Komissarlığına başçılıq eləyirdi; Firuz bəy Ordubads-

ki Xalq Ərzaq Komissarlığında sığınacaq tapmışdı; bolşeviklər 

-  Bahadur  Vəlibəyov  Naxçıvanda,  Mustafa  Quliyev  Lənkə-

randa  İnqilab  Komitəsinin  sədriydilər;  Möhsün  İsrafilbəyli 

Xalq  Hərbi  Dəniz  İşləri  Komissarlığı  xüsusi  idarəsinin 

rəisiydi. Amma, əlbəttə, ən böyük məsuliyyəti daşıyanlardan 

biri  Müvəqqəti  Hərbi-İnqilabi  Şuranın  üzvü  Qəzənfər 

Musabəyov idi...

 Yeni quruluş altı ay ərzində əlli minə yaxın adamı qətlə 

yetirib, müqavimət ocaqlarını amansızcasına söndürüb yerini 

bərkidəndən  sonra  o  aldanmış  biçarələri  bir-bir  aradan 

götürəcəkdi...

 ...Noyabrda xəbər tutdu ki, Stalin Bakıya gəlib, Lahıcda 

həbs olunub həbsxanaya salınmış Məmməd Əmini azad etdi-

rib, özüylə Moskvaya aparıb, guya orda böyük vəzifəyə təyin 

eləyəcək. Bu səbrini daşdıran son damlalardan oldu. Bundan 

sonra öz həyatı barədə düşünməliydi...

 

***

Səbir kasasının lap sonuncu damlası da dekabrda doldu. 

Qarlı bir qış günündə Xəlil bəy səfarətdə peyda oldu...

 “Əlimərdan bəyin təyinatıyla mən Cümhuriyyətimizin İs-

tanbuldakı səfiri təyin olunmuşam”, – onun sifətində inamlı, 

bir qədər də özündənrazı ifadə vardı.

 Yusif Vəzir heyrətləndi: Sülh heyətinin başçısı olan şəxsin 

bu  cür  təyinat  verməsi  görünməmiş  iş  idi.  Əlimərdan  bəy 

parlamentin sədri olsa belə, xariciyyə nazirinin və nazirlər ka-

bineti sədrinin səlahiyyətinə aid olan məsələləri həll eləmək 

fikrinə düşməzdi. Burda nəsə başqa mətləb vardı.

---

127

“Amma fikrimiz budur ki, siz vəzifənizə davam eləyəsiniz, 

mənsə Əlimərdan bəyin İstanbuldakı nümayəndəsi kimi çalı-

şım”.

Sükut çökdü. Yusif Vəzir Zeynal bəylə baxışdı, bir-birini 

sözsüz-sovsuz başa düşdülər.

“Möhtərəm  Xəlil  bəy,  bilmək  olarmı  ki,  bu  səfarətxana 

hansı vəsaitlə fəaliyyətinə davam eləyəcək?” – Onun səsində 

maraqdan çox istehza vardı.

“Əlimərdan bəy Gürcüstan heyətindən borc pul alıb, sizin 

maaşlarınız,  səfarətxananın  kirayə  haqqı  ödənəcək,  bunları 

mən  öhdəmə  götürürəm”,  –  Xəlil  bəy  nəzərlərini  ondan 

çəkmədən cavab gözlədi.

Sükut  bu  dəfə  daha  uzun  sürdü.  Yusif  Vəzir  masasının 

arxasından qalxıb pəncərənin qarşısına getdi, papiros yandı-

rıb  sümürə-sümürə  pərdələrin  arasından  kədərli  qış 

mənzərəsinə baxdı. Əlində iri bağlama olan qadın küçəni ke-

çirdi, asta-asta addımlayıb yüngül dumanda yox oldu.

“Belə isə, – sağ əlini jiletinin yaxasından çəkmədən dönüb 

Xəlil bəyin gözlərinin içinə baxdı, – mən siyasətdən getdiyimi 

bəyan eləyirəm. Bu gündən səfir deyiləm, səfarətin işlərini də 

cənabınıza təhvil verirəm”.

Xəlil bəyin sifətində təəccüb peyda oldu, göz bəbəkləri bö-

yüdü, nəsə demək istədi, amma udqunub susdu.

“Bu  qərarımı  tezliklə  xariciyyə  nazirinə  də,  Sədrəzəm 

həzrətlərinə də çatdıracağam, sonrası sizin səlahiyyətinizdədi, 

necə məsləhət bilirsiniz, o cür də eləyin”.

“Bu  mübarizə  meydanından  qaçmaqdı”,  –  Xəlil  bəyin 

səsində tənə vardı.

“Olsun, – Yusif Vəzir istehzayla gülümsədi, – mən onsuz 

da  siyasət  adamı  deyildim,  amma  bacardığımı  da  əsirgə-

mədim, üç ildə nələr çəkdiyimi bir Allah bilir. Artıq otuz dörd 

yaşındayam, başqa cür yaşamaq istəyirəm”.

 Söhbət, əslində, bitmişdi. Xəlil bəy qalxdı, təəssüflə başını 

bulaya-bulaya, sağollaşmadan qapıya doğru getdi.

---

128

 “Hər şey bitdi, – Yusif Vəzir yeriyib Zeynal bəylə üz-üzə 

dayandı. – Sən də, Mirzə Qədir də qərar verməkdə sərbəstsiniz. 

Mən bundan sonra neyləyəcəyimi fikirləşməliyəm”.

  Sultanəhməd  camisində  ucalan  azan  səsi,  elə  bil,  olub-

keçənlərə  son  nöqtəni  qoyurdu.  Axşamın  toranında  səs 

həmişəkindən kədərliydi...

---

129

VIII FƏSİL

QIZILBUYNUZDA İKİ QƏRİB

 Leo Nusaimbaum

 İstanbul 

 Yanvar-may 1921-ci il

Leo  özünü  bəxtli  adam  sayırdı.  Fikrincə,  buna  yetərincə 

haqqı vardı.

 Kiyevdə doğulmuşdu, körpəliyini Tiflisdə, uşaqlığını və 

yeniyetməliyini Bakıda keçirmişdi, gəncliyini Avropada yaşa-

yacaqdı; həkimin uşaq vaxtı qoyduğu ürək çatışmazlığı diaq-

nozu əsassız çıxmışdı, son illərdə kifayət qədər gəzib görmək 

imkanı  qazanmışdı;  atasının,  guya,  xilas  yolu  kimi  çıxdığı 

Türküstan,  Buxara,  İran  səfərindən sağ-salamat  dönmüşdü; 

qırmızı terrordan sağ-salamat qurtarmışdı (əlbəttə, ona yaşına 

görə bəlkə də toxunmazdılar, amma atasını həbsxanaya salsaydılar, 

ya  da  güllələsəydilər,  taleyi  necə  olardı?);  körpəliyinin  keçdiyi 

şəhəri  doyunca  gəzmişdi,  indi  də  zəmanənin  ən  gözəl  pa-

roxodlarının  birinin  birinci  dərəcəli  kayutunda  dünyanın 

paytaxtına – Konstantinopola gedirdi.

 Bunu ancaq bəxtin gətirməyi saymaq olardı...

---

130

 Düzü, atası son vaxtlar xüsusilə Bakıdan çıxandan sonra 

özünü  o  qədər  də  yaxşı  hiss  eləmirdi,  daim  halsızlıqdan 

şikayətlənir, gözlərinin qabağındaca qocalırdı. Dediyinə görə, 

Tiflisdə həkimə getmişdi, elə ciddi xəstəliyi də yox idi, görü-

nür, nəyinsə xiffəti ona rahatlıq vermirdi. Bu Leonu o qədər 

də narahat eləmirdi, bilirdi ki, Abram çox sevdiyi yeganə oğ-

lunu son nəfəsinəcən himayə eləyəcək, həyatda yolunu tap-

ması üçün özünü oda-közə vuracaqdı.

 Mdivaninin əsil-nəcabətli knyaz olduğuna zərrə qədər də 

şübhə eləmirdi. Yoxsa Batumdakı bu cəhənnəmdən baş çıxa-

rıb Gürcüstan pasportu və möhtəşəm paroxoda bileti tapmaq 

elə-belə adamın işi ola bilməzdi. İndi göyərtədə hava soyuq 

olduğundan, yanaşı kayutda əla gürcü çaxırı içib İstanbulda 

neyləyəcəkləri barədə plan tökə-tökə günlərini yola verirdilər. 

Leosa Aleksiylə gur işığa bələnmiş dəhlizlərdən keçir, salon-

larda,  kayutlarda  yığılmış  cürbəcür  geyimli,  müxtəlif  dilli 

mühacirlərə, barlara, restorana, daim nəsə çalan ağ geyimli 

orkestrə, eynilə ağ formalı xidmətçilərə heyran-heyran baxır-

dı: Avropaya ancaq bu cür adamlar gedə bilərdilər! Avropa 

səliqə-sahmanın, təmizliyin, əzəmətin simvoludu!

Amma  paroxodda  ikinci  dərəcəli  kayutların  yerləşdiyi 

hissə də vardı. Burda o şıxlıq, dəbdəbə, əzəmət hiss olunmasa 

da, az-çox imkanlı adamların yerləşdikləri duyulurdu.

 Leo miskin kütlənin yığışdığı, ümumi kayutlar yerləşən 

üçüncü dərəcəli sərnişinlərin məkanını da gördü: yalnız bur-

da zamanənin gerçək izləri – binəsiblik, ümidsizlik, əlacsızlıq 

hiss olunurdu. Olan-qalan pullarını verib birtəhər paroxoda 

minmiş bu bir qarnı ac-bir qarnı tox gün keçirən bədbəxtlər 

Konstantinopolda, yaxud Avropada nə axtarırdılar?

 Frau Şultenin ağır gövdəsi kayutda, elə bil, hərəkət eləmir, 

gəmiylə bərabər üzürdü:

 “Başa düşürsən, Leo, – deyirdi, – bu qarmaqarışıqlıqdan 

qurtarıb  Avropaya  getmək  nə  qədər  böyük  xoşbəxtlikdi! 

Xüsusilə  səndən  ötrü!  Ömrün  irəlidədi,  oxuyub  həyatda 

özünə bir mövqe qazanarsan”.

---