Neriman Qurban indd

176

sif  dünyanın  nə  qədər  böyük  və  zəngin  olduğunu  Mir 

Əbülhəsənin  kitabxanasındakı  kitabları  oxuya-oxuya  dərk 

eləmişdi.  Əbülhəsənsə  bu  dünyadan  vaxtsız  köçdü,  bu  ta-

mam ayrı faciəydi...

 Bir həqiqət də vardı ki, mərhum qardaşından qalan kitab-

ların  sayəsində  on  yeddi  yaşında  artıq  xeyli  püxtələşmişdi: 

şeirlər yazırdı, gözəl rəsmlər çəkirdi, əmisi oğlu Mirhəsənlə 

ayda  bir  dəfə  buraxdıqları  əlyazma  “Fokusnik”  jurnalına 

“Stradayuşiy” (“Əzab çəkən”) təxəllüsüylə ilk yazılarını, Şərq 

nağılı  üslubunda  ilk  hekayəsini  qələmə  almışdı; Aleksandr 

Qriboyedov  haqqında  məqalə  yazıb  Nino  Çavçavadzenin 

“Sənin biliklərin və əməllərin rusların qəlbində əbədi qalacaq; bəs 

niyə mənim sənə olan eşqim səndən çox yaşadı...” epitafiyasını xü-

susi vurğulamışdı. 

 Haşım bəyin tərcümə elədiyi, özü də baş rolu oynadığı Vil-

yam  Şekspirin  “Otello”  pyesinin  tamaşasına  baxmış,  tətilə 

gəlmiş, teatr işlərilə çox maraqlanan məşhur bir adamı, atası-

nın dostu Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevi evlərində görmüş-

dü;  Əbdürrəhim  bəy  onda  teatra  maraq  oyatmaq  istəyirdi, 

Yusifsə yazmağa daha çox meyil göstərirdi; elə o il də çarın 

rus-yapon  müharibəsində  məğlubiyyətindən  cəsarətlənib 

açıq-aşkar məktəbin mürtəce müəllimlərinə qarşı çıxmışdılar. 

 Gözəl xətti, rəssamlıq istedadı vardı. Gündəliyinə şeirlər 

yazır, ətrafına zərif illüstrasiyalar çəkirdi. İllah da qızılgülləri 

təsvir  eləməyi  çox  sevirdi.  Aleksandr  Qriboyedovun,  İvan 

Turgenevin, Həsən bəy Zərdabinin portretlərini də o illərdə 

çəkmişdi. Şuşa realnı məktəbində təhsil rus dilində olduğun-

dan 1904-cü ildə “Şikayət” adlı ilk şerini rusca yazmışdı. 

 Sonra bir neçə şerini rus dili müəllimi Klemiyə göstərdi. 

Müəllimi onun yazdıqlarını nəzərdən keçirib məsləhət gördü 

ki, Anton  Çexovun  hekayələrini  oxusun.  Əbülhəsənin  kita-

bxanasından götürüb bir neçə gündə su kimi içdiyi hekayələri 

çox bəyəndi, onun dilinə və üslubuna heyran oldu. 

 “Molla Nəsrəddin” məcmuəsini görəndən sonra eskizlə-

rin dən birini redaksiyaya göndərdiyi yaxşı yadındaydı: am-

---

177

ma  İran  şahı  Müzəffərəddini Avropanın  xəritəsi  qarşısında 

təsvir elədiyi rəsm... məcmuədə Oskar Şmerlinqin adıyla çap 

olunmuş, bundan da əhvalı xeyli pozulmuşdu.

  Əlbəttə,  dostları  da  vardı.  O  dostlarını  “Bir  cavanın 

dəftəri”ndə  təsvir  eləmişdi:  özü  –  Murad  yaşca  böyük  və 

təcrübəli Həsən, müflisləşmiş mülkədar oğlu Mürsəl və tacir 

balası, erməni qızına aşiq olmuş Rəcəblə gəzib-dolaşırdı. 

  Sonra  da  qəfildən  hər  şey  dəyişmiş,  ortaya  milli  ədavət 

toxumu  düşmüş,  hökumət  və  polis  seyrçi  işə  qarışmamış, 

Şuşa  məhəllələrə  bölünmüş,  qətllər,  yanğınlar,  dağıntılar 

törədilmişdi;  nəticədə  türklər  və  ermənilər  bir-birinə  əks 

tərəfin  məhəllələrinə  girməyi  qadağan  eləmişdilər.  Əksər 

dövlət  idarələri  kimi  Edadiyyə  məktəbi  də  erməni 

məhəlləsində yerləşdiyinə görə, Yusif təhsilini yarımçıq qoy-

malı olmuşdu...

  Onda  atası  Şuşadan  köçmək  barədə  fikrini  tez-tez  dilə 

gətirirdi. Mir Yusif də gözlənilən ayrılığın ağrısını yaşayırdı. 

“Əlvida, ey sevgili kitabxanam! – O günlərdə gündəliyinə yazır-

dı. – Sağlıqla qal, istəkli Bayronum. Kim bilir, bəlkə geri qayıtmaya-

cağam. Bəlkə, qəza qürbət ellərdə mənə əcəl şərbəti hazırlayır. Bağ-

çam tək qalacaq. Salamat ol, gözəl bağçam. Rayihənlə damağımı çox 

oxşamısan.  Qəmli  dəqiqələrimi  ənbərəfşan  çiçəklərinlə  əhatə  edib 

mənə şadlıq nə olduğunu dəfələrlə anlatmısan. İndi səni, zəhmətimin 

məhsulunu qoyub gedirəm... Ağlama, vəfasız yarlı qızcığazlar kimi 

çox da döyükmə. Ötər aylar, dönər illər, məni də unudarsan. Keçmi-

şim qəm, hal-hazırım qəm, gələcəyim naməlum...” 

  Onda  Mir  Yusifi  doğrudan  da  kitabları  və  bağçası  xilas 

elədi, yoxsa dalbadal baş verən faciələrə tab gətirə bilməzdi...

 Tərs kimi, elə həmin vaxt da Şuşada vəba xəstəliyi yayıl-

mışdı. “Vəba ilə evdən dışarı çıxmağımız yasaq edilmişdi, – sonra-

lar  yazacaqdı,  –  o  ağır  il  zorla  yadımdadı.  Mollanın  əmrlərinə 

görə, bu “Allahın bəlası”ndan xilas olmaq üçün xalq ayaqyalın, ba-

şıaçıq  Cıdır  düzünə  müsəllaya  çıxmışdı,  Allahın  nəzərini  “cəlb” 

etmək üçün o gün analar südəmər uşaqlara süd verməkdən məhrum 

---

178

olunmuşdu...  Qorxunc  il  idi,  adamlar  milçək  kimi  qırılırdılar... 

Əlimdə bir parça gilerməni və  sarımsaq taxtapuşda oturub  ətrafı 

seyr eləyərdim – gilerməniylə sarımsaq vəba dərmanı sayılırdı. Evi-

mizin arxa tərəfində yaşayan Qara Aslanla qızı vəbadan ölmüşdülər. 

Bütün qonşularımız qorxu içindəydilər...” 

 Allah üzünə baxdı, o qorxunc ildən sağ çıxdı, yoxsa anası 

Mir Əbülhəsəndən sonra daha bir itkiyə tab gətirə bilməzdi.

 O ilin dəhşətli aclığı da yadındaydı. Bakıdakı iğtişaşlar uc-

batından şəhərə ərzaq gəlib çatmır, qıtlıq, bahalıq baş alıb ge-

dirdi. İş o yerə çatmışdı ki, Şeyxülislam, müfti, qazı məsələyə 

qarışıb Tiflisə, canişinin yanına getmişdilər ki, buna bir əncam 

çəksin. Erməni arvadı Liza Kinikorun sayəsində özünə arxa-

daşlar  tapmış  canişin  də  onları  heç  qəbul  eləməyib  xəbər 

göndərmişdi ki, müsəlmanlara bu da azdı, dinc oturmurlar. 

Şuşanın başbilənlərisə, az qala, günaşırı Hacı Zeynalabdinə 

teleqram  göndərirdilər:  camaat  acından  qırıldı,  bir  çarə  qıl. 

Hacının həqiqi dövlət müşaviri kimi birbaşa canişinə teleq-

ram vurmaq hüququ vardı, yazır ki, şəhər camaatına ərzaq 

karvanı göndərmişəm, göstəriş verin, şəhərə buraxsınlar. Ca-

nişin də Hacının xahişindən boyun qaçıra bilməmiş, beləcə, 

camaat aclıqdan qurtulmuşdu... 

 Bir də o vaxtlarda atasıyla aralarındakı uçurumu həmişə 

ürək  ağrısıyla  xatırlayırdı.  Məşədi  Mir  Baba  həmişə  ondan 

qənaət və nizam-intizam tələb eləyirdi. “Bağçanın bir guşəsində 

şam işığında oturub yazıram, – yaşantılarını gündəliyinə köçü-

rürdü. – Bilirəm, atam işığı görsə, üzümü danlayacaq: gecənin ya-

rısına kimi də, deyəcək, çıraq yanarmı? Belə tələfxərclik olmaz ki, 

sən eləyirsən. Mən bir qəpik qazanınca Allaha can verirəm, sən də 

mənə qəsd eləyirsən... Atamla mənim aramda bir uçurum var; nə 

bunlar bunu keçməyə müstəidi, nə də məndə meyil var. Bunların 

yaralarına duz səpməkdən vaz keçməm yaxşı deyilmi?” 

  Sarsıntılarla  dolu  1905-ci  ilin  yayında Aşqabada  getmək 

üçün otuz manat pul istədiyi yadındadı. Məşədi Mir Babasa o 

qədər pulu oğluna verə bilmədi, Mir Yusif də bir müddət on-

---