NəSĠman yaqublu

Azərbaycan legionerlərindən daha  çox mətbu fəallıq göstərənlərdən biri də 
Məcid Musazadə (Qarsalani) idi. Qeyd edək ki, M. Musazadənin mətbu fəaliyyəti  
çoxşaxəlidir.  Belə  ki,  1942-1945-ci  illərdə  Azərbaycan  legionçularının 
“Azərbaycan”  qəzetinə  başçılıq  etmiş  M.  Musazadə  mətbu  fəaliyyətini  50-ci 
illərdən  davam  etdirməyə  başladı.  50-ci  illərdəki  ilk  fəaliyyəti  dövründə  o,  daha 
çox  Azərbaycan  folkloru  araşdırmalarına,  el  ədəbiyyatı  nümunələrinin  nəşrinə 
üstünlük  verirdi.  Bu  mənada  onun  çoxlu  sayda  bayatılarımızı,  atalar  sözlərini, 
tapmacaları  çap  etməsi,  Xəstə  Qasımla  Ləzgi  Əhmədin  deyişməsini,  H.  Cavid 
yaradıcılığındakı folklor nümunələrinin təbliği əhəmiyyətlidir. (9, s.23-30); (10, s. 
27-29). 
M.  Musazadənin  bu  dövrdəki  mətbu  irsi  sırasında  “Üzeyir  Hacıbəylinin 
“Leyli-Məcnun”  operasının  45-ci  ildönümünə  ithaf  edirəm”  məqaləsi  maraqlıdır. 
Məqalədə  o,  böyük  bəstəkarımız  Üzeyir  bəyin  Azərbaycan  mədəniyyəti  və 
musiqisi  tarixindəki  mövqeyini  açıqlayır,  həyat  və  fəaliyyəti  ilə  bağlı  geniş 
məlumatlar verir. (11, s. 3-10). 
Onun  yaradıcılığında  “Azadlıq”  radiosunda  hazırladığı  verilişlər  də  xüsusi 
yer tutur. Bu verilişlər içərisində “Azərbaycan Qızıl Ordusunun qurulması və ləğv 
edilməsi”  (158),  “Stalin  terrorunun  qurbanları:  Əliheydər  Qarayev”  (159), 
“Azərbaycanın  Şaumyan  fitnəkarlığından  qurtulması  münasibəti  ilə”  (160) 
yazılarının  Azərbaycanın  XX  əsr  tarixinin  öyrənilməsi  baxımından  böyük 
əhəmiyyəti vardır. 
M.  Musazadə  70-80-ci  illərdə  yazdığı  məqalələrində  Sovet  hökuməti 
tərəfdarlarının  aqibətindən  bəhs  edirdi.  Onun  “Stalin  terrorunun  qurbanları” 
məqaləsi  Azadlıq  radiosunda  da  səslənirdi:  “Danışır  Azadlıq  radiosu.  Əziz 
dinləyicilər, bu il Stalin təmizləmələrinin 50-ci ildönümü tamam olur. Bu dəhşətli 
terror  Azərbaycanda  da  yüzlərlə  siyasi  və  dövlət  xadiminin,  ziyalının,  tələbənin, 
şair  və  ədibin,  kəndlinin  və  hətta  fəhlənin  ölümünə  səbəb  olmuşdur.  Bu  günkü 
söhbətimizdə bütün səyini, bacarığını, Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin qurulub 
möhkəmlənməsi  yolunda  sərf  edən,  görkəmli  siyasi  və  partiya  xadimlərindən 
Əliheydər Qarayevin sovetləşdirilmədən əvvəlki fəaliyyətindən sözaçacağıq”.(159) 
Qeyd  edək  ki,  M.  Musazadənin  mətbu  fəaliyyətində  ermənilərin  yaratdığı 
qondarma  “Dağlıq  Qarabağ”  probleminə  çox  sərt  münasibət  vardır.  Onun  bu 
mövzudakı  yazıları  sırasında  “Qarabağın  zəngin  tarixinə  dair”  əsəri  xüsusilə 
əhəmiyyətli və dəyərlidir. (161) 
“Qarabağın  zəngin  tarixinə  dair”  əsərində  müəllif  narahatlıqla  bildirir  ki, 
son  vaxtlar  dünya  mətbuatı,  radio  və  televiziyalar  Qarabağda  törədilmiş  süni 
münaqişəni  genişcəsinə  şərh  edir,  azərbaycanlıları  Sumqayıt  hadisələrinə  görə 
fanatik,  cəlladlar  və  adamöldürənlər  kimi  qələmə  verirlər.  Təəssüflər  ki, 
azərbaycanlıların  hansı  dəhşətli  şəraitdə  qətlə  yetirilmələrinə  isə  münasibət 
bildirmirlər. 

---

M.  Musazadə  tarixi  faktlara  istinadən  göstərir  ki,  Qarabağ  heç  zaman 
ermənilərin  olmamışdır,  nə  indi,  nə  qədim  dövrlərdə.  Tanınmış  Gürcüstan,   
Azərbaycan,  Ermənistan,  eləcə  də  rus tarixçiləri belə bir nəticəyə gəlmişlər ki, 
eramızdan  əvvəl  4-cü  əsrədək  bu  ərazidə  heç  zaman  ermənilər  olmamışlar. 
Qarabağ  erməniləri  orada  sonradan  məskunlaşıblar:  XIX  əsrin  əvvəllərində  çar 
Rusiyasının  himayəsi  və  qayğısı  nəticəsində  Türkiyədən  və  İrandan  gəliblər.  M. 
Musazadə  elmi  əsərində  alman  tarixçisi  Henrix  Zimmferin  1923-cü  ildə  yazdığı 
“Ermənistan  yeni  dövrdə”  məqaləsinə  istinadla  yazırdı:  “Böyük  Ermənistan”ın 
mövcudluğu  iddiası  əsaslı  deyil  və  elmi  axtarışlar  tələb  edir”.  O,  Qarabağ 
ermənilərinin  əsassız  tələblərinə  belə  münasibət  bildirir:  “Qarabağ  erməniləri   
deyirlər ki, onlar Azərbaycan dövləti  tərəfindən unudulub, istismar olunub. Faktlar 
isə  əksini  deyir.  Qarabağda  126  000  erməni  yaşayır.  (Nyu-York  Tayms.  
11.03.1988). Sonuncu illərin  rəsmi məlumatına görə, Qarabağda  1715  çarpayılıq 
xəstəxana, 286 həkim, 1470 nəfər orta tibb işçisi var. Vilayət mineral bulaqlar, isti 
sular,  sanatoriya  və  istirahət  mərkəzləri  ilə  zəngindir.  Qarabağın  234  məktəbində 
38 000 erməni məktəblisi oxuyur. Burada bir çox teatr, milli xor və rəqs qrupu,  3 
muzey  və  178 kinoteatr  vardır. Stepanakertdə, eləcə  də  4 rayonda  erməni dilində 
qəzetlər  çıxır,  erməni  dilində  radio  verilişləri  gedir.  Onlar  şikayət  edirlər  ki, 
universitetləri  yoxdur,  lakin  harada  görünüb  ki,  126  000  əhali  üçün  universitet 
olsun?” (161). 
M.  Musazadənin  bu  dəyərli  əsəri  Əlimuxtar  Ordubadinin  1990-cı  ildə 
Parisdə  fransız  dilində  hazırlayıb  Monrealda  nəşr  etdirdiyi  “Qafbüro,  Dağlıq 
Qarabağ,  Stalin”  kitabında  çap  olunub,  bir  çox  ölkələrdə  yayılıb.  Azərbaycanın 
haqq  səsinin  dünya  ictimaiyyətinə  çatdırılmasında  və  ərazi  bütövlüyümüzün 
qorunması baxımından bu əsərin əhəmiyyəti böyük idi. 
Qeyd  olunmalıdır  ki,  M.  Musazadənin  şəxsi  arxivində  Qarabağ  hadisələri 
ilə  bağlı  BMT-nin  Baş  katibi  Peres  de  Heylerə  və  Türkiyənin  o  zamankı   
prezidenti Turqut  Özala ünvanladığı məktublar da vardır. (162-163) 
M. Musazadənin 90-cı illərdə Azərbaycana göndərdiyi, müəllifı müharibədə 
həlak  olmuş  H.  Haqverdiyevin  hazırladığı  “Nizami”  portreti  mədəniyyətimizə  
onun qəlbən bağlılığının nəticəsidir. 
M.  Musazadə  mətbu  yaradıcılıqla  yanaşı,  tərcümə  ilə  də  məşğul  olmuş,    
Qurban  Səidin  (bəzi  mənbələrdə  Y.V.  Çəmənzəminli,  bəzilərində  isə  Lev  
Nissinbaum  (1905-1940) 1938-ci ildə Vyanada alman dilində çap olunmuş məşhur 
“Əli  və  Nino”  romanını  azərbaycan  türkcəsinə  çevirmişdir.  (174)  Həmin  əsər 
1993-cü  ildə  Bakıda  ayrıca  kitab  olaraq  nəşr  edilmişdir.  Bu  maraqlı  romanın 
tərcüməsindən  bəzi  hissələr  1972-ci  ildə  Azadlıq  radiosunda  da  səslənmiş,  lakin 
sonradan Mirzə Xəzərin tərcümə işi kimi “Azərbaycan” jurnalında nəşr edilmişdir. 
Bununla  əlaqədar  M.  Musazadə  öz  etirazını  bildirərək,  yaxın  tanışlarından  olan 
Rufa  xanıma  yazırdı: “Hörmətli Rufa  xanım!  “Əli və  Nino”  romanının birinci  və 
son  iki  səhifələrinin  surətini  çıxardım.  Tərcüməsı  mənimdir,  buna  şübhəniz  ola 

---