Njy ýylda geçirilen prezident saýlawy abş-nyň taryhynda iň çekeleşikli geçen saýlawlaryň biri boldy
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bölekleýin azat geçen saýlawlar Polşany nähili üýtgetdi
eJ ournal uSa 34
ournal uSa 35
perwerlik meseleler boýunça işgär. Ol “nýu ýork” žurnalynyň resmi işgäridi we dünýäniň esasy gapma-garşylykly, dawaly böleklerinden öňde baryjy gazetlere hem syýasy žurnallara, şol sanda “waşington post”, “nýuswiik”, “intenäşnl Herald tribýun”, “wol striit jönl”, “Gardian” (U.K.) we “sleýt” ýaly gazetdir žurnallara reportažlaryny iberýärdi. polşada 1989-njy ýylda geçirilen saýlawlaryň neneňsi edip ugruny demokratik häkimiýete tarap öwrendigi dog- rusynda ilkinji çeşmeden alnan şu maglumat saýlawlaryň diňe bölekleýin azat we adalatly boljakdygy barasynda ylalaşylan hem bolsa, tutanýerli we gujur-gaýratly raýat jemgyýetiniň ýetiren aýgytly täsiri dogrusynda söz açýar. G olliwudyň meşhurlyk gazanan artisti Gäri Kuperiň 1952-nji ýylda çykan “High Noon” (Süýr günor- tan) atly western filmindäki şekili 1989-njy ýylda Polşada geçirilen saýlawlarda giňden ulanyldy. Bu şekilde Kuperiň penjeginiň ýakasynda “Raýdaşlyk” diýen ýazgy bardy. Emma şol saýlawlarda hakyky gahryman bolup hyzmat eden adam erbet adamlary öldürýän bir şäher şerifi bolman, eýsem ençeme ýyllaryň dowamynda sabyrlylyk bilen işini amala aşyryp, onuň netijesine garaşýan raýat jemgyýeti guramalarydy. Olaryň işi 1975-nji ýylda jemgyýetiň aňly-düşünjeli adamlary iş taşlaýyş geçirendigi sebäpli, türmelere dykylan işgärleriň goragyny üpjün etmek maksady bilen Işgärler goragy komitetini (IGK) döreden mahalynda başlandy. IGK polşaly işgärler üçin ýörite okuw geçirip, olary öz hak-hukuklary bilen tanyşdyrdy; 1980-nji ýylda Gdansk gämi gurluşyk zawodynda iş taşlaýyşlar başlananda, olar “Raýdaşlygyň” üstünlikli döredilmegine goşantlaryny etdiler. Öňki sowet birliginiň çäginde bu ilkinji kemala gelen azat kärdeşler arkalaşygy boldy. Polşanyň jemgyýet raýatynyň beýleki bölekleriniň aglabasynyň kommunis- tik režim tarapyndan elmydama susty basylyp gelendi- gi sebäpli, “Raýdaşlyk” dörände, bularyň hemmesiniň howandary hökmünde bir ählumumy gurama bolup döredi. Režim öz ýanyndan “Raýdaşlygy” tegelek stoluň başyndaky söhbetdeşlige çagyrmagyň zerurdygyna düşündi. Şonda
Anna Husarska Kommunistik Polşanyň ilkinji bölekleýin azat saýlawlarynda saýlawçylaryň “Raýdaşlygy” goldamaga höweslendiriji ündew- surat (plakat). Onda Golliwudyň 1959-njy ýyldaky “Süýr günortan” atly filmiň baş gahrymany Gäri Kuperiň suraty şekillendirilen. Polýak dilindäki ýazgynyň “Süýr günortan: 1989-njy ýylyň iýun aýynyň 4-i” diýen manysy bar. Merilend uniwersitetiniň rugsady bilen ulanyldy bölekleýin azat saýlawlary geçirmek barasynda ylalaşy- ga gelinse-de, režimiň özüne parlamentiň aşaky öýünde orunlaryň 65 göterimini aýyrmak şerti goýuldy. Megerem, hereketleriň adam başyna düşmegi boýunça “Raýdaşlyk” dünýä taryhynda iň meşhur hereketleriň biri- ne öwrülendir, çünki onuň agzalygynda 10 million adam bardy, ýagny Polşanyň ilatynyň üçden bir bölegi çemesi bu hereketiň agzasydy. Ýöne şeýle-de bolsa, saýlawlaryň netijeleriniň nähili boljakdygy barasynda çürt-kesik aýtmak kyndy, sebäbi köpçüligiň pikirini bilmek maksady bilen geçirilýän ygtybarly sorag-jogap işleri ýola goýulmandy. Men şol wagtlar oppozisiýanyň, ýagny “Raýdaşlygyň” “Gazeta Wyborcza”, ýagny “Saýlaw gazeti” diýlip ýerlikli atlandyrylan gündelik gazetinde işleýärdim. 1989-njy ýylyň iýun aýynyň 4-i güni, ýagny saýlawlar gününde “Raýdaşlyk” ýeňşe mynasyp bolaryn diýip pikir hem etmeýärdi. Ýöne biz býulleten oklanylýan gutularyň ýanynda berk gözegçiligi amala aşyrdyk. Kommunistler ençeme onýyllyklaryň dowamynda öz halkyna beren wadalaryny berjaý etmän geldiler, hut şu sebäpden hem şu gezekki saýlawlarda hem hut şeýle bolar diýlip garaşylýardy. Ençeme onýyllyklaryň dowamynda raýat jemgyýetiniň “Ganatly uniwersitet”, gizlin neşirýatlar, buthanalarda çykyş eden teatr ansambllary ýaly resmi däl toparlary, şeýle hem sosiologlaryň we ykdysadyýetçileriň tötänleýin döredilen toparlary agalyk edýän režime garşylyk bildirip geldiler. Şular ýaly toparlar gizlin tälim bermek, neşir etmek we medeni çäreleri we durmuş taýdan gözlegleri amala aşyrmak arkaly we ykdysadyýeti dikeltmek barasyn- da eden tekliplerininiň kömegi bilen tutuş bir ugurdaş jemgyýeti taýýarlap ýetişdirmäge ýardam berdiler. Netijede, raýat jemgyýeti geçirilýän şol bölekleýin azat saýlawlaryň çäginde peýda boljak kynçylyklara taýýardy. Sözüň doly manysynda, hökümete dahyly bolmadyk guramalaryň ýoklugyna garamazdan, “Polşanyň çäginde hereket edýän ýeke-täk hökümete dahyly bolmadyk gurama kommunist ýolbaşçylardyr” diýen degişme şonda giňden ýaýrapdy. Saýlaw şygarlarynyň ählisi oňyn manylydy, çünki raýat jemgyýeti bir tarapdan, özüniň edermendigini subut etmeli bolan bolsa, beýleki tarapdan, kommunistleriň ýigrenç oduny ölçermejek bolmalydy. Şol wagt topar-topar adamlaryň gatnaşmagynda geçirilen ýörüşe baýdakly gat- naşanlar üçin “Goý, Polşa Polşa bolsun!” (ýagny sowet giňişligindäki döwletiň tersine) sözleri bolan aýdym hem-de ýatdan çykmajak “Raýdaşlyk” sözi bolan şekillerdir şygar- lar uly meşhurlyk gazandy. Raýat jemgyýetiniň döwlet telewideniýesine elýeterliligi çäklendirildi we režim öz dalaşgärine däl-de, eýsem başga bir dalaşgäre ses bermäge ugrukdyryjy ýa-da düşünmezlik döredip biljek düşnüksiz bir alamatlary bolan “Raýdaşlygyň” käbir reklamalarynyň daşyndan aýrylman gözegçilik edýärdi. Biz hut şeýle boljakdygyny öňünden bildik, şu jähetden hem biz: “Eger siz “Raýdaşlygyň” tarapynda bolsaňyz, şulardan başgalarynyň (şu ýerde bolsa biziň öz dalaşgärlerimiziň atlary gelýärdi) üstüni çyzyň” diýen mazmunly kiçeňräk duýduryşlar ýaýratdyk. Režim biziň kandidatlarymyzyň şol bir familiýaly adamlardygyny anyklap, olary şol bir ýerlere dalaş edýän kommunist dalaşgärleri edip bellände, biz gaty bir geň hem galmadyk. Biz kommunistler galplaşdyrma bilen meşgul bolarlar öýtdük we “Raýdaşlyk” tarapyndan gözegçi hökmünde gatnaşanlara ýanlary bilen elçyra almaklaryny maslahat berdik, çünki “kommunistler çyralary öçürmekden hem gaýtmazlar” diýip pikir etdik hem-de olaryň ätiýaçdan artykmaç ruçka hem alanlaryny isledik, sebäbi resmi adamlaryň özlerinde ýok diýip, saýlawlara gatnaşyjylara ses bermäge mümkinçilik bermezlikleri gaty ähtimaldy. Meniň ähmiýetim o diýen bir uly bolmasa-da, netije berdi: men “gözegçiler hajathana gitmeli bolanda, olaryň ýerine durmalylaryň” hataryndadym. “Biz bir etrabyň saýlaw bölümçeleriniň hemmesine-de bardyk. Baran mahalymyzda biz “Raýdaşlyk” toparynyň gözegçisine hajathana gidip gelmäge mümkinçilik döretdik. Şeýle etmek bilen biz gözegçiniň gysga wagtlyk saýlaw bölümçesiniň çäginden daşlaşan mahalynda, häkimiýet wekilleriniň býulletenleri gutulara desseläp atmagynyň öňüni almagy başardyk. Bu bolsa, elbetde, kommunistleriň bizi ýene-de bir gezek aldamagynyň öňüni almakda biz tarapdan edilen uly bol- madyk goşant boldy. Men muňa örän buýsanýaryn.” “Raýdaşlyk” ýeňiş gazanandan soň, kommunistik partiýa dargamak bilen boldy we demokratik reforma- lar ýuwaş-ýuwaşdan başlandy. Içeri işler ministrliginiň çägindäki göreş bölümleri, ýagny: “ylymly-bilimli adamlara garşy göreş”, “buthana garşy göreş”, “kärdeşler arkalaşy- klaryna garşy göreş”, “diýeniňi etmeýän daýhanlara garşy göreş” adyny göterýän bölümleriň hemmesi ýatyryldy we 1990-njy ýylyň bahar paslynda geçirilen ýerli saýlawlar azat hem adalatly geçdi. Şol ýylyň aýagynda “Raýdaşlyk” guramasynyň ýolbaşçysy, ylymly-bilimli adamlar bilen hyzmatdaşlykda bolan, buthana tarapyndan goldanylan, kärdeşler birleşiginiň birine ýolbaşçy bolan Leh Walesa Polşanyň ilaty tarapyndan prezident saýlanyldy. Meniň üçin bolsa 1989-njy ýylda geçirilen saýlawlar bir öwrülişik pursaty bolmaklygyna galdy. Haçan-da “Raýdaşlyk” dalaş etmäge rugsat edilen orunlarynyň birin- den başga ählisine eýe boldy” diýlip yglan edilende, men munuň näme sebäpdendigine düşündim: seredip otursak, jemgyýet tutuşlygyna raýat jemgyýetine öwrülipdir. n
Birleşen Ştatlarynyň hökümetiniň garaýyşlaryny ýa-da alyp barýan syýasatlaryny beýan etmeýär. Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|