Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 157 ~ 
olmalarını sübut etmək üçün bir-birini çarpazlaşdırma aparmaq lazım gəlir.  
Bədəni  eyni  rəngdə  olan  CC  himalay  adadovşanı  2C
h
C
h
  ilə 
çarpazlaşdırdıqda  ikinci  nəsildə  üç  pay  bədəni  eyni  rəngdə  CC;  2CC
h
  və 
bir  pay  da  himalay  adadovşanı  C
h
C
h
  alarıq.  Eyniliklə  himalay 
adadovşanını  albinos  dovşanla  çarpazlaşdırdıqda  ikinci  nəsildə  üç  pay 
himalay və bir pay da albinos fenotipli adadovşanları alınacaqdır. Deməli, 
bütövlükdə  eyni  rəngdə  adadovşanı  himalay  rənglilik  və  albinosluq 
üzərində  dominant  olur.  Bu  seriyada  öyrənilən  üç  əlamətin  allellər 
seriyasından  olmaları  aydın  göründü.  Bunları  allellər  seriyası  halında 
yazsaq belə bir şəkil alınır: CC>C
h
C
a
>C
a
C
a
. 
Allellər  çoxluğuna  aid  misallar  az  deyildir.  İnsanın  qan  qruplarında 
allellər çoxluğu haidsəsi müşahidə edilmişdir. Bu haqda insanın genetikası 
fəslində ayrıca izahat veriləcək.  
Spontan  mutasiyaların  tezliyi.  Təbiətdə  və  ya  kənd  təsərrüfatında 
istər  heyvanların  və  istərsə  də  bitkilərin  arasında  təbii  olaraq  mutasiyalar 
baş verir. Lakin ilk baxışda bizə elə gəlir ki, bu mutasiyalar çox seyrək və 
müxtəlif istiqamətlərdə meydana gəlir.  
Ümumi halda desək, mutasiyalar seyrək və istiqamətsiz baş verən irsi 
dəyişilmədir.  Lakin  konkret  olaraq  ayrı-ayrı  genləri  götürsək,  görəcəyik 
bütün  günlər  eyni  tezlikdə  mutasiyaya  uğramır.  Mutasiyalar  müxtəlif 
istiqamətdə baş verir. Lakin akademik N. İ. Vavilov göstərmişdir ki, eyni 
fəsilələrə eyni cinsə mənsub növlərdə mutasiyalar bir-birinə oxşayır. Eyni 
cinsə  mənsub  növlərin  birində  bir  mutasiya  baş  vermişsə,  bu  cür 
mutasiyanı həmin cinsin başqa növlərində də gözləmək olar. Akademik N. 
İ. Vavilov bu məsələni özünün homoloji sıralar qanununda şərh etmişdir.  
Genlərin  hamısında  mutabillik  qabiliyyəti  eyni  olmur.  Drozofil 
milçəyinin  X-xromosomunda  yerləşən  genlərin  mutabillilik  tezliyi  hər 
nəsildə  0,15%  ikinci  xromosomdakı  genlər  0,5%,  ümumiyyətlə  genomda 
1,2% qametdə letal mutasiya baş verir.  
Mutasiyaların  sıxlığını  öyrənməyin  həm  nəzəri,  həm  də  seleksiya 
işlərində çox böyük praktiki əhəmiyyəti vardır. 
Genlər  nə  qədər  davamlı  olsalar  da,  yenə  müxtəlif  daxili  və  xarici 
amillərin  təsiri  altında  mutasiyaya  uğrayır.  Mutasiya  təsəvvür  ediləcək 
dərəcədə də seyrək baş verən hadisə deyildir. Ali bitkilərin, heyvanların və 
insanın  genomunda  yüz  minlərlə  və  daha  artıq  gen  olur.  Onların  əmələ 
gətirdikləri  milyonlarla  qamet  içərisində  müxtəlif  mutasiyalı  genlər  az 
olmur.  Lakin  təbii  şəraitdə  bu  mutasiyalar  təbii  seçmə  tərəfindən  ya 
tutulub  saxlanılır,  ya  da  çıxdaş  edilir.  Bir  sözlə,  mutasiyaların  növ  üçün 
faydalı  və  zərərli  olmasını  təbii  seçmə  müəyyən  edir.  Hətta  təbii  seçmə 

---

 
~ 158 ~ 
bəzən  letal  xarakterli  mutasiyaların  da  heteroziqot  halında  saxlanılmasına 
yol verir. 
Ayrı-ayrı  spontan  mutasiyaların  tezliyi  bir  nəsildə  müəyyən 
mutasiyalar daşıyan qametlərin ümumi qametlərə nisbəti ilə müəyyənləşir. 
Bir  sıra  bitkilərdə,  heyvanlarda  və  mikroorqanizmlərdə  mutasiyaların 
tezliyi  çox  yaxın  olub,  orta  hesabla  10
-5
-10
-7
-r,  yəni  hər  100 000    və 
10 000 000    gendən  biri  yeni  baş  vermiş  mutasiya  daşıyır.  Müxtəlif 
genlərin  mutasiya  tezliyi  eyni  olmur.  Bəzi  bitkilərin  labil  genlərdə 
mutasiya tezliyi 10
-2
-yə çatır.  
Ali orqanizmlərin genotipində genlərin miqdarı on minlərlə olduğunu 
nəzərə  alsaq,  onda  bir  nəsildə  mutasiyanın  baş  vermə  sıxlığı  xeyli  arta 
bilir. Baş vermiş  mutasiyaların çox cüzi bir hissəsi faydalı ola bilir. Belə 
təsəvvür  edək  ki,  baş  verən  mutasiyalardan  milyarddan  biri  faydalıdır. 
Əgər  lokusların  miqdarını  10 000  (ali  orqanizmlərdə  bu  daha  çoxdur) 
qəbul etsək, və bir nəsildə növün fərdlərinin miqdarı 100 mln. olarsa (may 
böcəyində  1  km
2
  sahədə  fərdlərin  sayı  1  mln.-a  çatır)  və  hər  fərd  ömrü 
boyu  1000  qamet  hazırlayırsa,  (insan  tərəfindən  hazırlanan 
spermatozoidlərin  miqdarı  10
8
,  yumurtahüceyrələri  400-ə  çatır).  Belə 
populyasiyada hər nəsildə bütün lokuslar üzrə 10 mlrd. mutasiya gözlənilir 
ki,  bu  da  10 000  faydalı  ola  bilər.  Əgər  növün  mövcud  olduğu  müddətdə 
on  minlərlə  nəsil  verdiyini  nəzərə  alsaq,  onda  növün  bütün  ömrü  boyu 
onun  fərdlərində  on  milyona  qədər  faydalı  mutasiyalar  baş  verə  bilər  ki, 
onlar da təbii seçmə tərəfindən saxlanılır. Belə faydalı  mutasiyalar növün 
yaşadığı  mühitə  daha  yaxşı  uyğunlaşmasına  və  ya  mütəşəkkillik 
səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb ola bilir. 
  
Xromosom mutasiyaları 
 
Məlum  olduğu  kimi  xromosomlarda  öz  sabitliyini  və  möhkəmliyini 
saxlamaq  qabiliyyəti  vardır.  Lakin  buna  baxmayaraq  onlarda  da  bir  sıra 
dəyişkənliklər baş verə bilir. Xromosomlar ya təbii olaraq (spontan) və ya 
süni  yolla  bir  sıra  amillərin  (rentgen  şüaları,  kimyəvi  maddələr)  təsiri 
altında  bir  və  ya  bir  neçə  yerindən  qırılır.  Başqa  sözlə  desək, 
xromosomlarda  fraqmentasiya  baş  verir.  Xromosom  qırılaraq  iki 
fraqmentə  ayrıldıqda  (əgər  qırılma  düz  sentromerin  üstündən  keçmirsə) 
fraqmentlərdən  birinə  sentromer  düşür,  o  biri  isi  sentromersiz  qalır. 
Sentromeri olan fraqmentə sentrik fraqmet, sentromeri olmayan fraqmentə 
isə asentrik fraqment deyilir. Hüceyrələr mitoz yolu ilə bölünəndə asentrik 
fraqment  sentromeri  olmadığından  normal  xromosomlar  kimi  qütblərə 

---