O L iy V a o r t a m a X s u s t a L im V a z ir L ig I namangan davlat universiteti asqarova dilorom qurbonovna

Nazorat savollari va topshiriqlar:
1.M aktabgacha yoshdagi boialarni har tomonlama rivojlantirishda va ularni 
maktabga tayyorlashda matem atik bilimlarning roli qanday?
2. M atem atik bilim berish vositalari nimalardan iborat?
3. M TTda m atem atik ta ’lim berish metodikasining maqsadi va vazifalari 
nimalardan iborat?
Topshiriqlar: 
M aktabgacha yoshdagi bolalarga matematik bilim berish 
vositalarini tahlil qiling. Ularni ’'Venn” diagrammasi asosida taqqoslang va 
taqdimot tayyorlang.
Adabiyotlar:
1. Узбекистан Республикаси Президентининг “2017-2021-йилларда 
мактабгача таълим тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари 
тугрисида”ги 2707-сонли К,арори. 2016 йил, 29 декабрь.
2. Узбекистон Республикаси Вазирлар Ма^камасининг “Мактабгача 
таълим муассасалари фаолиятини такомиллаштириш тугрисида” ги 528- 
сонли Карори. 2017 йил, 19 июль.
3. Узбекистон Республикаси Президентининг “М актабгача таълим 
тизими 
бошкарувини 
тубдан 
такомиллаштириш 
чора-тадбирлари 
тугрисида”ги П Ф -5198-сонли Фармони. 2017 йил 30 сентябрь.
4. Бикбаева Н.У., Ибрагимова З.И., Крсимова Х.И. Мактабгача тарбия 
ёшидаги болаларда элементар математик тасаввурларни шакллантириш. - Т.: 
Укитувчи, 1995 й.

---

T O 'P L A M HAQ1DA T U SH U N C H A
T ayanch so‘z v a ib o ra la r: 
to'plam, universal to'plam, to'plam elementlari,
taqqoslash
, 
fa zo v iy va m iqdoriy mimosabatkir, didciktik mateviaUar, bir qiymatli
moslik, natural sonlar.
To'plamning tavsifiy xususiyatlari. 
T o‘plam ta ’riflanmaydigan tushuncha 
bo1 lib, misollar asosida izohlanadi, masalan, MTTdagi bolalar to‘plami, q o ‘ldagi 
barmoqlar to'plam i yoki gapdagi so 'zla r to'plam i kabi. Bundan tashqari, to ‘plam 
biror narsaning yig/indisini anglatuvchi so‘zlar o ‘rnida qoMlanadi, masalan, 
gala,
gu/dasta, poda,
ammo bu y ig 'in d id a bitta element bo‘lishi yoki birorta ham 
element bo'lm asligi mum kin. T o ‘plamni turli usullar bilan berish mumkin, 
masalan, 2 va 0 sonlari orasidagi butun sonlar to'plam i, bog‘cha hovlisidagi 
daraxtlar to‘plami, viloyatdagi MTTIar to'plam i va hokazo, umuman to‘p!amni 
berish elementlarni sanash yoki uni tashkil etuvchi narsalarning xususiyatlarini 
aytish bilan beriladi. N arsalarning sifat belgilarini ajrata bilish va ular uchun 
umumiy bo‘lgan bitta belgi asosida bir guruhga birlashtirish sifat kuzatishlaridan 
miqdor kuzatishlariga o'tishning muhim sharti hisoblanadi. Bolalar bilan ishlash 
narsalarning umumiy belgilariga qarab tanlash va guruhiarga birlashtirish („barcha 
qizil rangli kubiklarni tanlab ol” va shu kabilar)ni topshirishdan boshlanadi.
U niversal to 'p la m . « К о ‘р» va «Bitta», «К о‘р» va «kam» o'rtasidagi o ‘zaro 
munosabat bilan tanishtirish va buturmi elementlarga ajratish. M aktabgacha 
yoshdagi bolalarga predm etlar to'plam i bilan bog‘liq tushunchalami o ‘rgatishda 
didaktik materiallarga asoslangan «mantiqiy bloklardan» foydalanish qulaydir. Bu 
bloklarning «mantiqiy» deb atalishi shuning uchunki, har xilini modellashtirish, 
aniq tashkil qilingan holatlar yordam ida mantiqiy masalalarni yechish, y a ’ni 4-6 
yoshdagi bolalarni erta m antiqiy am allar usulida ishlatish mumkin. Jam lam a 
(universial to'plam ) 49 yog‘och yoki plastmassa bloklardan iborat. H ar qaysi blok 
4 xossadan iborat, y a ’ni to ‘rtta xossani bildiradi, bular tuzilishi, rangi, kattaligi va 
qalinligi. To‘rtta shakl mavjud: 
doira, kvadrat, uchburchak, t o ’g ’ri to'rtburchak.
Uch xil rap.g: 
qizil, ко 'к. snrii/.
Ikkita miqdor: 
katta va kichik.
Ikkita qalinlik: 
qalin
va ingichka
Bu didaktik materialnina «fazoviy variant/». Maktab voshidaai
12

---

I l l
■
< V ^
* . - n
■
■
• nkonivatlari katta. buni biz qisqacha 
bolalami о qitishda «tekishk vananti»ning
, < 4nlam) 24 fiouradan iborat bo'lib, 
«1igura»lar deb ataymiz. JamJama (universial 
i0
” 
*
, 
г- 
4 
+ 
v,* -i 
т b i v a c h i k o ‘r s a l m a s i g a a s o s a n b o l a l a r
ular qahn qog oz varag iga tusnirilgan. Ian?!)'1
ularni qirqadilar. Figuralarning har biri uchta xossasi bilan to'liq aniqlana*: rang, 
bilan: qizil, k o % sariq 
( 
q, k, 
s) , 
kattaligi 
jih a tid a n : 
katta. k.chik (k, k). qalmhgi
fieuranine noml uchta harf 
jihatidan figuralar bir xil. Shunday qilib, har qa> 
&
ivtk-azishva masalalarni
nomidan iborat (shakli, rangi, kattaligi). Har xil 0 J
yechish uchun blok (yoki) figuralardan foydalanishdan old»U blok (joki
figuralardan) universial to'plam ning har bir elenientini bilish, у
■
■
v r u , 
■
т < i 
f т « i 
i to‘ldiruvchi va ifodani inkor qilish. 
nommi bilish lozmi. To plam osti. To p la m n i
10 1
Quyida universal 
to‘plamdagi muayyan e l e m e n t ! » namoyon bo‘hsh
xossalaridan ayrim larmi ko ‘rib chiqamiz. 
U n iv e r s ia l 
to‘plamdan 
щ т \
bo‘hsh»
■
• * с , 
, i , ,
u .m a rn i ajratadi. «Aylanma bo‘hsh»
xossasini to plam osti qizil bloklar va shaKU£U 
J
xossasi esa shu to ‘plamdagi boshqa to‘p!am °sti " aylanali bio 
(
ajratadi. «T o'plam osti» atamasi matematikada «to plam q ’
anglatadi. Bunda ikki xossa istisnodir: qachonki to‘plam qismlari (to'plam osti)
„ plementlari ko'rilayotgan xossam 
barcha to ‘plamga mos, y a’ni to ‘plamning hamma el
,. 
I • 
. 
• 
i -vientni mujassam etmaydi. Masalan,
nam oyon etadi y o k i 
bu qism birorta element"* 
J
„ otmnvHi Oxirgi holatni bo‘sh 
birorta blok «yashil b o ‘lish» xossasini namoyon 
^
,, 
■
, 
aniq moslashtirish
to ‘plam deyiladi. Bu holatlarni bloklar «shakllar>> У
, ■ „т :7 Tekislikda ikkita aylana 
mumkin. 0 ‘yinni ikki aylana bo ‘yicha yozib chiq
kesishgan h o ld a jo y lash tirilad i (deylik, qizil 
va 4ora)- Kesishgan jo> ida ikkita
aylanaga mansub umumiy qism hosil qilinadi. B olalarga shunday vazifa benladi:
«.vlanfl ichida h am m a yum aloq 
m asalan, qizil ay lan a ichida qizil bloklar. Q ora ay
bloklar. Avvalda ayrim bolalar xatoliklarga y ° 4 q ° 'y )shadl- QlZl1 ayIaM *Chlga 
qizil bloklar bilan qizil aylanalarni ham 
j o y l a s h t i r i s h
oqibatida, yumaloqlari qora
avlanadan tashqarida bo‘lib qoladi, ham ma yumaloq bloklar qora aylana ich-ga
,,miv boMaan о ism bo'sh qoladi. 
jovlashtiriladi. Naiijada ikki avlana uchun u',lU 
•
l 
ira iciviJa:iii- l!eb so'rashadi. 
Avrim bolala:' hamma yumaloq bloklarni qora a> “
ji va ui/ii yui-aloq bloklarni
Javobini eshilgundan strn g o 'z xatolarini l°P a
)3

---

umumiy qism ichiga jovlashtiradi, nima uchun ular umumiy qismda (qizil aylana 
ichida qizillar, qora aylana ichida yumaloq bo'lgani uchun). M azkur am aliy 
vazifani bajarishgandan so'ng. bolalar ikki aylana yordamida quyidagi to 'rt 
savolga javob topadilar: 1) ikki aylana ichida qora aylanadan tashqari, qizil aylana 
ichida; 3) qizil aylana tashqarisida, qora aylana ichida; 4) ikki aylana tashqarisida 
«qanday bloklar turibdi?» Shuni esdan chiqarmaslik kerakki, bloklarni shakli, 
rangiga qarab izohlash lozim.
Odatda, birorta xossalar bilan aniqlangan predmetlar oldindan berilgan 
asosiy yoki universal to ‘pIamlardagi predmetlardan ajralib turadi (shu xususiyatga 
ega bo‘lgan predmetlarning to ‘plami), masalan, Navoiy ko‘chasida yashovchi 
bolalarning to ‘plamidan biz anig‘ini (konkret, bizga m a’lum) guruhini (to‘plamini) 
xossalarga qarab ajratdik. Bu holda bu guruhning ham ma bolalarning to ‘plami 
universal to ‘plam sifatida rol o ‘ynaydi. Agar universal to ‘plam sifatida shu 
bog‘chaning ham m a bolalarini olsak (faqatgina bitta guruhni emas), N avoiy 
ko‘chasida yashovchi bolalar to ‘plami boshqalar bo‘lishi mumkin. H am m a 
to ‘plamlarga bog‘liq bo‘lgan masalalar (to‘plamlar ustidagi amallar, ular orasidagi 
munosabatlar, to ‘plamlarning sinflarga boMinishi va boshqalar), odatda, oldindan 
berilgan yoki nazarda tutilgan to ‘plamning ichida yechiladi.