Ocak 2003 sayisinin ücrets‹z ek‹D‹R

4

Ocak 2003

B‹L‹M

ve

TEKN‹K

Tarihsel Notlar

Tarih boyunca farkl› kültürler, gök-

lerde var olabilecek ak›ll› ve güçlü var-

l›klar  düflünmüfllerdir.  Birçok  efsane

ve hikayede göklerden gelen ziyaretçi-

ler, insanl›¤›n kendini evrenin bir par-

ças› olarak görebilme arzusunun gös-

tergesi  olarak  al›nabilir.  Son  befl  yüz

y›lda  bat›  dünyas›nda  oluflan  Dünya

d›fl›  yaflamla  ilgili  görüfller  gezegeni-

mizin  evrendeki  tek  yaflam  adas›  ve

bütün varl›¤›n ve evrenin merkezi olu-

flundan, dünya benzeri çok say›da ge-

zegen oldu¤una kadar de¤iflen bir yel-

pazede yer ald›. Örne¤in 17. yüzy›lda,

bilim  yard›m›yla  do¤an›n  anlafl›lmas›-

n›n  zevkine  en  çok  var›ld›¤›  bir  dö-

nemde, Günefl Sistemi gezegenlerinin

kendi  sakinleri  oldu¤u  görüflü  genifl

kabul görüyordu. Hollandal› tan›nm›fl

fizikçi  Huygens,  di¤er  dünyalardaki

hayat  üzerine  bir  kitap  yazm›flt›.  Bu

kitab›nda,  o  gezegenlerin  öngörülebi-

len  koflullar›nda  yaflamlar›n›  sürdüre-

bilecek canl›lar› tahmin etmeye çal›fl›-

yordu. 18. yüzy›lda Frans›z hiciv yaza-

r› Voltaire, kahvalt›s›nda koca da¤lar›

midesine  indiren  dev  bir  Satürnlü’yü

hayal ediyordu!

19.  yüzy›lda  geliflkin  teleskoplarla

yap›lan  gözlemlerden,  Venüs’ten  ve

d›fl  gezegenlerden  farkl›  olarak,

Mars’›n  yüzeyinin  do¤rudan  gözlene-

bildi¤i,  kutuplar›nda  dünyan›nkine

benzer  mevsimlere  iflaret  eden  de¤i-

flikliklerin  oldu¤u  anlafl›yordu.  Yüzy›-

l›n sonlar›nda, ‹talyan Schiaparelli’nin

gözlemleri ve bu s›rada Mars yüzeyin-

de  gözlemledi¤ini  düflündü¤ü  ‘kanal-

lar’,  daha  sonraki  yüzy›lada  sarkacak

tart›flmalara kaynakl›k edecektir. Ame-

rikal› Percival Lowell, Arizona’da kur-

du¤u kendi özel gözlemevinde Mars’›

gözlemeye,  büyük  bir  tutkuyla  kanal-

lar›n  oluflturdu¤unu  hisseti¤i  a¤›  ay-

r›nt›l›  flekilde  haritaland›rmaya,  Mars

yüzeyindeki renk de¤iflikliklerini taki-

be  giriflti!  Ancak  ayn›  dönemler  ve

sonras›nda  gelifltirilen  ça¤dafl  astrofi-

zik gözlem ve tekniklerinden elde edi-

len  sonuçlar,  Mars’ta  yaflam  iddialar›-

n›  desteklemiyordu!  Örne¤in,  gezege-

nin  yüzey  s›cakl›¤›,  suyun  donma  s›-

cakl›¤›n›n  çok  alt›ndayd›.  Oldukça  in-

ce oldu¤u ortaya ç›kan Mars atmosfe-

rinde,  yaflam  ve  su  kanallar›  için  ge-

rekli  su  buhar›  ve  oksijen  de  görün-

müyordu!

Mars’›n yaflam için hiç de uygun bir

ortam  olmad›¤›n›  gösteren  bilimsel

bulgulara  karfl›n,  bu  gezegende  ileri

bir uygarl›¤a sahip canl›lar oldu¤u dü-

flüncesi halk nezdinde o kadar çok ifl-

lenmifl  ve  kabul  edilmifl  durumdayd›

ki, 30 Ekim 1938’de ABD’de bu konu-

da bir radyo dramatizasyonu s›ras›nda

ciddi ve büyük bir panik yafland›. Pa-

ni¤in  nedeni  oyuncu  Orson  Welles’in

radyo için adapte etti¤i, ‹ngiliz yazar›

H.G.Wells’in  ‘War  of  the  Worlds’

(Dünyalar  Savafl›)  adl›  roman›yd›!  Or-

tam  o  kadar  uygun  ve  oyun  o  kadar

inand›r›c›yd›  ki,  binlerce  dinleyici,

New Jersey eyaletine indi¤i ilan edilen

Marsl› iflgalcilerden kaçmak ya da on-

lar›  karfl›lamak  için  evlerini  terkedip

yollara dökülmüfltü!

Bu olay, insan›n dünya ötesi varl›k-

lara olan ilgisinin ve bu varl›klar›n ni-

yetleriyle ilgili olarak ça¤lar içinde ge-

lifltirdi¤i önyarg›lar›n›n çok önemli bir

göstergesi.  Özetlemek  gerekirse,  biz

insanlar, genelde Dünya d›fl› canl›lar›n

bizden daha ak›ll›, daha güçlü ve daha

görgülü olmalar›n› beklemekteyiz! An-

cak, sevgi dolu ve nazik olup olmaya-

caklar›,  diktatörce  davran›p  davran-

mayacaklar›  konusunda  kuflkular  ya

da belirsizlikler içinde say›l›r›z. Kesin-

likle bekledi¤imiz bir di¤er özellik de

bizi ilginç ve incelemeye de¤er bulma-

lar›  olabilir.  Belki  de  bu  yüzden,  bin

y›llar  boyu  göklere  yerlefltirdi¤imiz

üst-güçlerimizi  ve  ‘tanr›’lar›m›z›  her

zaman sevdik ve onlardan korktuk. O

nedenle, bizden ileri ya da de¤iflik ya-

flam flekilleri hakk›nda da benzeri duy-

gular gelifltirmifl olmam›z anlafl›labilir!

Mars’la  ilgili  geliflmelerin  bundan

sonras› oldukça yak›n tarih olarak he-

nüz belleklerimizde oldu¤undan (ora-

ya  gönderilen  onlarca  uzay  arac›,

1976  Viking  yaflam  bulma  deneyleri,

Neyi, Niçin, Na

---

Mars kutuplar›ndaki ve topra¤›n›n al-

t›ndaki  buz  halde  suyun  varl›¤›,  geç-

miflte denizleri olan bir Mars olas›l›¤›,

Mars yüzeyinin ayr›nt›l› haritalanmas›

çal›flmalar›...) daha iyi biliniyor. Onun

için burada tekrarlanmayacak. Ancak,

bugün  Günefl  Sistemi  içinde  yaflam›n

Mars yüzeyi üzerinde bafllam›fl olabile-

ce¤i  yolundaki  ciddi  ipuçlar›  var.

Yaflam›n Jüpiter’in aylar›ndan Europa

ve  Ganymede  gibi  yüzeylerini  kapla-

yan  buz  tabakas›  alt›ndaki  s›v›  sudan

okyanuslar içerdi¤i hesaplanan yerler-

de ve Satürn’ün uydusu, Günefl siste-

mindeki  atmosfere  sahip  tek  ay  olan

Titan’›n  yüzeyinde  bulundu¤u  hesap-

lanan hidrokarbon (etan ve metan) de-

nizlerinde de bafllam›fl olabilece¤i, bu

konular›n uzman› bilimcilerce öne sü-

rülmekte.

Bilimsel Perspektif 

Ele  ald›¤›m›z  ‘Dünya  d›fl›  yaflam’

konusu  çok-yönlü  bir  bilmece  duru-

munda. Bir yandan sürecin tek örne¤i

olarak  bildi¤imiz  biçimiyle  yaflam  ve

onun  yeryüzündeki  serüveni  üzerine

elimizde sa¤lam ipuçlar› var. Öte yan-

dan  da  ayn›  sürecin  Dünya  d›fl›nda

olas› di¤er ortaya ç›k›fllar›na, da¤›l›m›-

na  gözatmak,  onlar  hakk›nda  daha

fazla  bilgi  edinmek  istiyoruz.  O  za-

man,  yaflam›n  yeryüzündeki  fosil  ka-

y›tlar›ndan  ve  halen  ulaflt›¤›  evreler-

den  yararlanmak  ve  di¤er  öngörüler-

de  bulunmak  olas›d›r.  Bu  tahmin  ve

spekülasyonlar,  bilimsel  verilere  da-

yanmak  zorunda.  S›n›rs›z  spekülas-

yonla, bilimsel veri ve bulgulara daya-

nan spekülasyon aras›nda önemli fark-

lar  oldu¤u  hemen  görülür.  Bilgiyle

yönlendirilen ve hayal gücünden çok,

fizik  yasalar›yla  s›n›rlanan  bilimsel

tahminler süreci, bazen s›k›c› bile bu-

lunabilir.  Ancak,  geçmifl  baflar›lar›n-

dan da h›z alan bilim, anlayabildikleri-

mizden ve eldeki verilerden yola ç›ka-

rak,  anlayamad›klar›m›z  ve  fakat  bil-

mek  istediklerimiz  hakk›nda  bize  tek

yol  gösterici  olarak  görevini  sürdü-

rüyor.

5

Ocak 2003

B‹L‹M

ve

TEKN‹K

19.  yüzy›lda  sonlar›nda  bafllayan  ve  dünya

kamu oyunu uzun süreler meflgul eden, ‘Mars’ta

uygarl›k  kurmufl  ak›ll›  bir  yaflam  oldu¤u’  yolun-

daki beklenti ve tahminler, özellikle 1970’lerde

bu gezegene gönderilen uzay araçlar›ndan al›nan

resimler  ›fl›¤›nda  art›k  duyulmaz  olmuflken,

1990’l› y›llarda bu gezegende mikrop düzeyinde

yaflam olabilece¤i tart›flmalar› bafllad›. Bu tart›fl-

man›n  nedeniyse,  Antartika’da  Allan  Hill  bölge-

sinde  1984’te  bulunan  ve  1996’da  analizi  ta-

mamlanan, 2 kg a¤›rl›¤›nda ALH84001 kod adl›

meteor üzerinde yap›lan araflt›rmalard›. Meteor-

daki  oval  ve  uzun  yap›l›,  fosilleflmifl  flekillerin

yeryüzünde bulunan ve nano-bakteri denen yap›-

lara çok benzedikleri, ayr›ca, bu tür mikrobik ya-

p›larca yarat›labilecek çeflitli kimyasal bileflikler-

le birarada bulunduklar› gözlendi. 

Bugün Mars yüzeyinde s›v› suyun olmad›¤› bi-

lindi¤ine  göre,  bu  yap›lar  Mars’›n  günümüzde-

kinden çok daha nemli ve s›cak olan geçmiflinde

ortaya  ç›km›fl  olmal›.  Mars’›n,  erken  tarihinde

yüzeyinde s›v› suya sahip oldu¤u yolunda baflka

kan›tlar da bulunuyor. Bugün bile, yüzeyinde k›-

ra¤›  halinde  buzun  varl›¤›  gözlenmekte.  Ayr›ca,

gezegenin so¤uk yüzeyinin alt›nda, etkin bir yü-

zey-alt› su sistemine sahip oldu¤u yolunda kan›t-

lar  da  var.  Mars  meteorunda  gözlenen  türden

mikrobik organizmalar, var olabilecek yeralt› s›-

cak su kaynaklar› yak›nlar›nda, yeryüzünde derin

okyanus diplerinde gözlenen türden, mineraller-

ce  zengin  s›cak  su  kaynaklar›na  benzer  yap›lar

ortam›nda geliflmifl olabilirler. Mineralojik ve di-

¤er spektroskopik çal›flmalar›n iflaret etti¤i gibi,

ALH84001 3.6 milyar y›l önce oluflmuflsa, ana-

lizde gözlenen yap›lar›, Mars’taki en erken yafla-

m›n kal›nt›lar› olarak kabul etmek mümkün.

NASA’n›n 2005 y›l› için planlad›¤›, ‘Mars’tan

örnek getirme’ projesi kapsam›nda robot-arac›n

toplayaca¤› kaya ve toprak örnekleri 2.5 y›l ka-

dar sonra Dünya’ya ulaflt›¤›nda, ALH84001 me-

teorunun  aç›k  b›rakt›¤›  belirsizlikler  giderilmifl

olacak. Böylece, evrende yaflam›n yayg›nl›k dere-

cesi konusunda yeni bir düzeye ulaflm›fl ve nihai

yan›ta yaklaflm›fl olaca¤›z.

Mars’ta Yaflam Bafllam›fl Olabilir mi?

.

Soldaki resimde, ALH84001 meteoru içinde olufltu¤u düflünülen 380 nanoemtre uzunlu¤undaki bu

cisimcik, sa¤daki resimde verilen, yine ayn› büyüklükteki ve yeryüzünün 400 m alt›nda bulunan bu

fosilleflmifl bakteriyle dikkate de¤er bir benzerlik gösteriyor.

K›z›l renkli ve kayal›k Mars yüzeyinde 

gözlenen bu buz kökenli k›ra¤› tabakas›, belki

birkaç mikron kal›nl›¤›nda 

(1000 mikron= 1 milimetre). 

Resim Viking 2 arac› taraf›ndan May›s 1979’da

çekildi. Bu ve benzeri görüntüler, Mars’ta su

bulundu¤unun öteki kan›tlar›.

Mars’ta ani su bask›n› sonucu oluflmufl kanal

örneklerinden Dao Vallis (Dao Vadisi), Hadriaca

Patera volkan› eteklerinde yer al›yor. Bilimciler,

volkan s›cakl›¤›n›n toprakalt› sular› ›s›tarak

yüzeye ulaflmas›n› sa¤lad›¤› ve bu noktada

yüzeye ç›kard›¤› kan›s›ndalar. Volkan enerjisi ve

suyun bu olas› bileflimi, bu bölgeyi, Mars’ta

yaflam aray›fllar› için ilginç hale getirmekte.

as›l Ar›yoruz?

---